موزه فسیل شناسی مراغه

منطقه فسیلی مراغه یکی از منحصر به فردترین مناطق فسیلی جهان است که فسیل های متنوعی از پستانداران منقرض شده را در خود جای داده است. این منطقه از سالیان بسیار دور مورد توجه فسیل شناسان، دیرین شناسان و زمین شناسان داخلی و خارجی بوده است و در مراحل مختلف کاوش های فسیل شناسی، فسیل های ارزشمند و منحصر به فردی از این منطقه یافت شده است. از این رو این منطقه با اتفاق نظر بسیاری از زمین شناسان، «بهشت فسیلی ایران» نامیده شده است. «منطقه فسیلی مراغه» دارای گسترش زیادی از اطراف مراغه و جنوب کوهستان سهند تا تبریز، میانه، ورزقان و بستان آباد است. وسعت این منطقه به ۴۰ هزار هکتار می رسد که مساحتی برابر ۱۰۲۶ هکتار آن توسط سازمان حفاظت محیط زیست به عنوان «اثر طبیعی- ملی فسیلی مراغه» حفاظت می شود. همچنین وظیفه قانونی حفظ، اکتشاف و استخراج فسیل مهره داران ایران با این سازمان است.

مراغه با توجه به غنای گونه ای فسیل مهره داران یافت شده، یکی از پنج منطقه مهم فسیل دار جهان محسوب می شود. این منطقه در وسعتی برابر ۳۰۰ کیلومتر در امتداد شمال به جنوب و ۵۰۰ کیلومتر در مسیر شرق به غرب گسترش دارد که لایه های فسیل دار و استخوان دار آن مربوط به اواخر دوران سوم زمین شناسی است. منطقه فسیلی مراغه، خاستگاه پستانداران گوشتخوار و علفخوار ۵/۱۲ میلیون سال پیش است و از غنی ترین مجموعه فسیلی جهان به شمار می رود. توالی سازند مراغه حاصل ته نشینی رسوبات رودخانه ای، مردابی، دریاچه ای و دشت سیلابی است و با توجه به مجموعه فسیلی یافت شده و مقایسه آنها با فسیل های یافت شده در دیگر مناطق جهان، سن ۵/۱۲ تا ۵/۷ میلیون سال را می توان برای تشکیل رسوبات و فسیل های منطقه در نظر گرفت.

تنوع جانوری منطقه فسیلی مراغه

جوامع جانوری فسیل شده مراغه، از پستانداران اکوسیستم های استپی و علفزاری بوده و فسیل های یافت شده در آن شامل انواع آنتیلوپ و گاوسانان، زرافه، گربه ها و ببر دندان خنجری است. در این منطقه از خانواده کفتار دو جنس تشخیص داده شده و از خانواده اسب حداقل سه گونه از جنس هیپاریون در رسوبات قاره ای پلیوسن یافت شده است. منطقه فسیلی مراغه به علت داشتن فسیل علفخواران بزرگی چون ماستودونت و دینوتریوم از خانواده فیل ها، کرگدن و نخستی ها از شهرت جهانی برخوردار است. طی حفاری و مطالعات فسیل شناسی آثار فسیلی باارزشی چون فسیل عاج ماستودونت، آرواره بالایی کرگدن، جمجمه گوشتخواران، دندان و آرواره اسب ها، آرواره زرافه و فسیل دندان یک انسان ریخت اولیه که احتمالاً از گونه «انسان راست قامت» بوده با یک میلیون سال قدمت یافت شده است. در این مطالعه که توسط دکتر زین العابدین پورابریشمی و همکاران وی انجام شده و مقاله علمی آن در بهار ۱۳۸۷ در مجله علوم زمین منتشر شده است، دو گونه جدید از اسب ها شناسایی شد که بر همین اساس سن جانوران استپی این منطقه به ۵/۱۲ تا ۵/۷ میلیون سال تغییر یافت. در کل، دو افق پرفسیل و دو افق کم فسیل در منطقه قابل تشخیص است. همچنین مجموعه جانوری این منطقه در میلیون ها سال پیش مشابه مجموعه جانوری ساوانای امروزی در آفریقاست. علاوه بر این یافته ها فسیل زوج سمانی مانند گراز، آهو و بز کوهی در مراغه یافت شده است. همچنین فسیل یک گونه گورخر با نام علمی Equus hemionus از مراغه گزارش شده است.

این گونه مشابه گورخر فعلی ایران است که در آستانه انقراض قرار دارد. نکته قابل توجه این است که نام علمی گورخر ایرانی به تازگی از Equus hemionus به Equus onager تغییر یافته است. اما برخی از محققان گورخر ایرانی فعلی را زیرگونه ای از Equus hemionus می دانند. همچنین فسیل اجداد پستاندارانی چون مورچه خوار، تنبل، گرگ، خرس و سمورسانان نیز در مراغه یافت شده است.

آتشفشان سهند، عامل حفظ فسیل ها

مطالعات انجام شده و مقایسه نمونه های یافت شده با برخی نقاط جهان نشان می دهد گونه های موجود در مراغه امروزی مربوط به عرض های جغرافیایی بالابوده اند که به دلیل سرمای جهانی در آن به آذربایجان فعلی مهاجرت کرده اند. برخی از محققان عقیده دارند فعالیت آتشفشانی کوه سهند و انتشار گازهای سمی و گوگردی ناشی از آتشفشان باعث مرگ و میر دسته جمعی آنها شده است. در نهایت خاکستر حاصل از آتشفشان سهند باعث حفظ بقایای جانوران و فسیل های فعلی شده است. قابل ذکر است گل سنگ های دربرگیرنده فسیل ها، از نوع توف (نوعی سنگ آتشفشانی) تغییریافته هستند و حالت سفالی دارند.

تاریخچه مطالعات و ارزش های منطقه

لایه های فسیل دار مراغه، نخستین بار توسط خانیکف روسی در سال ۱۸۴۰ میلادی کشف شد، ولی جمع آوری و مطالعه علمی آنها در سال ۱۸۵۷ توسط آبیخ صورت گرفت. در سال ۱۸۸۴ میلادی پوهلیگ دیرین شناس اتریشی مطالعاتی در این زمینه انجام داد و در سال ۱۸۸۵ کتیل و رودلر لایه های فسیل دار مراغه را بررسی کردند. متاسفانه این فسیل ها امروز در موزه تاریخ طبیعی وین نگهداری می شوند. در سال ۱۸۹۹ گانسر حفاری های مختصری در این منطقه انجام داد که نمونه های کشف شده توسط فورسیت مطالعه شد. در سال ۱۹۰۴ یک دیرین شناس فرانسوی به نام «مک کیونیم» به همراه یک گروه ۱۲ نفری حفاری وسیعی در منطقه مراغه به ویژه در منطقه کرج آباد (کرجاوه)، نزدیک روستای مردق چای، کهجوق، شلیلوند و کرمجوان انجام داد و مطالبی را در مورد فسیل های مراغه منتشر کرد. در سال ۱۹۷۳ یک گروه ژاپنی با همراهی کارشناسان سازمان زمین شناسی کشور مطالعاتی را در لایه های آذرآوری سازند مراغه انجام داد. در زمینه جمع آوری فسیل مهره داران منطقه مراغه، موزه تاریخ طبیعی سازمان حفاظت محیط زیست فعالیت هایی را از سال ۱۹۷۴ با همکاری دانشگاه UCLA و موزه لس آنجلس به سرپرستی پروفسور برنارد کمپل آغاز کرد. این گروه به مدت سه سال کار حفاری و جمع آوری فسیل ها را ادامه داد ولی پس از انقلاب اسلامی این همکاری ها خاتمه یافت. در سال ۱۳۶۶ نیز گزارشی با عنوان «چینه شناسی لایه های استخوان دار سازند مراغه» توسط «پرتو آذر» در سازمان زمین شناسی کشور تهیه شد.

مطالعات فسیل شناسی در این منطقه پس از ۲۷ سال وقفه در سال ۱۳۸۱ توسط دفتر تنوع زیستی و ذخایر ژنتیکی سازمان حفاظت محیط زیست در وسعتی برابر هزار متر مربع در لایه های استخوان دار دوباره از سر گرفته شد. در موزه صحرایی «گرگ دره» مراغه فسیل هایی از گوشتخواران و علفخوارانی مانند گاوسانان، فیل ها، آرواره های زیرین زرافه، کرگدن و اسب به صورت طبیعی و بدون دست خوردگی نگهداری می شوند. قابل ذکر است فسیل فیل های کشف شده در منطقه فسیلی مراغه از نسل اول فیل ها هستند و این نشان می دهد حلقه اول تکامل فیل ها در این منطقه شکل گرفته است و بعد به دیگر قاره ها مهاجرت کرده اند. «فراوانی»، «گونه زایی شدید» و «تنوع گونه ای بالا» از مهم ترین ویژگی های منطقه فسیلی مراغه است. این منطقه به مطالعات پالئواکولوژی (بوم شناسی کهن) و فسیل شناسی زیادی نیاز دارد زیرا اطلاعات فعلی ما از این منطقه سطحی و مقدماتی است.

این منطقه در صورت تجهیز و توانمندسازی در آینده ای نه چندان دور می تواند به قطب علم فسیل شناسی مهره داران در آسیا و حتی جهان تبدیل شود. منطقه فسیلی مراغه همچنین می تواند به یک مرکز آموزشی، مطالعاتی و تحقیقاتی تبدیل شود. «منطقه فسیلی مراغه» از غنای گونه ای و فسیلی زیادی برخوردار است و هر موزه اروپایی افتخار می کند که نمونه هایی از منطقه را داشته باشد. اکنون نمونه هایی ارزشمند از فسیل های این منطقه در موزه های تاریخ طبیعی وین، اتریش، پاریس، لندن و لس آنجلس نگهداری می شود.

کاوش های فسیلی در دیگر نقاط ایران

پستانداران اولیه حدود ۲۲۵ میلیون سال پیش از خزندگان تکامل یافته اند. قدیمی ترین آثار به دست آمده از پستانداران در ایران فسیل ردپای سم داران بزرگ، احتمالاً از اجداد کرگدن ها در روستای «چاه کند» بیرجند در استان خراسان جنوبی و پستاندارانی کوچک تر در روستای «داش بولاغ» زنجان است که مربوط به ۵۰ میلیون سال پیش هستند. فسیل ردپای پستانداران نیز در رسوبات جوان تر شهرستان های ساری (محل احداث سد شهید رجایی)، زنجان و سمنان گزارش شده اند که می تواند نشانگر وجود اجداد پستانداران امروزی چون فیل ها و کرگدن ها در شمال ایران و وفور انواع غزال ها و گوشتخواران در نواحی مرکزی ایران باشد. مطابق مطالعات دکتر نصرالله عباسی و صفورا شاکری از گروه زمین شناسی دانشگاه های زنجان و تهران دو نمونه فسیل ردپای پستاندار در ۸۰ کیلومتری زنجان به سمت تبریز یافت شده است.

یکی از ردپاها مربوط به پستانداری کف رو تا نیمه کف رو با چهار انگشت است که انگشتان آن گرد، بیضوی تا کشیده هستند و به صورت نیم دایره در جلوی اثر کف پا و چسبیده به آن یا با اندکی فاصله آرایش یافته اند. ردپای دوم مربوط به پستانداری از خانواده گربه سانان است که به صورت فرورفته در رسوبات حفظ شده است. اثر کف پا در فسیل مثلثی بوده که چهار انگشت بیضوی شکل در جلوی آن در یک ردیف آرایش یافته اند. طبق برخی گزارش ها که هنوز مورد تایید جوامع علمی قرار نگرفته است، در دوران چهارم زمین شناسی نیز احتمالاً پستاندارانی چون فیل ها و کرگدن ها در ایران زندگی می کرده اند. آثار مشکوکی از فیل ها نیز در دشت مغان و لرستان و همچنین آثار مشکوک دیگری از کرگدن ها در منطقه هزاردره تهران یافت شده است.

مطالعات فسیلی توسط نرگس هاشمی و جمشید درویش از دانشگاه فردوسی مشهد در شرق ایران و غرب شهرستان تربت حیدریه نیز منجر به کشف و شناسایی مجموعه ای از بقایای استخوانی علفخوارانی از راسته های فردسمان و زوج سمان شده است. از فردسمان بقایای دندانی اسب ها و کرگدن، از زوج سمان بقایای استخوانی و دندانی گراز و سایر زوج سمان اهلی و وحشی یافت شده است که بسیاری از آنها امروزه از بین رفته اند. این منطقه از رسوبات متنوع آواری، آذرآواری و آتشفشانی تشکیل شده است.

رسوبات آواری دربرگیرنده فسیل ها، در دامنه کوه چهل تن و در منطقه ای به وسعت بیش از یک کیلومتر با روند شمالی – جنوبی واقع است. در این مطالعه فسیل های یافت شده با فسیل های منطقه مراغه مقایسه شده است. مطالعات فسیل شناسی مهره داران از این دست در بازسازی شرایط گذشته و دلایل کاهش جمعیت این جانوران بسیار حائز اهمیت است. بیشترین بقایای دندانی یافت شده در این منطقه متعلق به خانواده اسب ها بوده و در کل حدود ۱۵ درصد مجموعه فسیل های یافت شده مربوط به اسب سانان است. از فسیل زوج سمان یافت شده نیز می توان به علفخواران اهلی و وحشی از جمله گراز Sus scrofa از خانواده گراز Suidae، آهو، گاو و گوسفند از خانواده گاوسانان اشاره کرد. علاوه بر این از حشره خواران نیز تنها یک آرواره یافت شده است. مقایسه فسیل های تربت حیدریه و مراغه نشان می دهد فسیل های یافته شده در تربت حیدریه مشابه فسیل های مراغه است اما شرق ایران تنوع فسیلی کمتری نسبت به مراغه دارد.

• موقعیت موزه :روستای مردق

منبع :سایت زیبایی های مراغه آقای ایوب فارابی