موزه حمام چهارفصل در شهر تاریخی اراک می باشد .موزه‌ها در معرفی فرهنگ، آداب و رسوم و شیوه زندگی نیاکان ما نقش بسزایی دارند.در استان مرکزی ۶ موزه مردم شناسی وجود دارد که قدیمی‌ترین آنها، موزه چهارفصل اراک است.موزه مفاخر و موزه صنایع دستی حسن پور از دیگر موزه های شهر اراک می باشد .حمام تاریخی یا گنجینه چهار فصل اراک، یکی از جلوه‌های اصیل هنر معماری ایران در استان مرکزی است که در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.حمام چهار فصل در عهد قاجاریه به همت حاج محمدابراهیم خوانساری بنا و اکنون به گنجینه تبدیل شده است.این حمام از گرمخانه، سربینه (رختکن)، حجره‌های متعدد، حمام‌های زنانه، مردانه و اقلیت‌های مذهبی تشکیل شده است.این حمام به دلیل تزئین سربینه آن با کاشی‌های زیبا و رنگارنگ چهار فصل سال – چهار فصل نامیده می‌شود.
بنای موزه حمام چهارفصل اراک یکی از زیباترین آثار معماری و کاشی‌کاری ایران در قرون اخیر است و به واسطه‌ی تزئینات منحصربه‌فرد آن، یکی از نمونه‌های بی‌نظیر معماری ایرانی به شمار می‌رود. در باب انگیزه‌ی ساخت حمام نقل شده است که به برکت آرامش نسبی دوره ناصری، سلطان‌آباد یا اراک از رونق اقتصادی خوبی برخوردار شده بود و حاکمان محلی، به خصوص برادر امیرکبیر (میرزا حسن‌خان)، مستوفی‌الممالک و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش‌رفتاری می‌کردند. این مسئله سبب شده بود ۸۵ خانوار یهودی از سنجان و روستاهای اطراف به سلطان‌آباد (اراک) مهاجرت کنند.
آنها در شمال‌شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن شدند. این گروه، از تأسیسات و امکانات شهری برخوردار بودند، اما حمام نداشتند. بزرگان اقلیت‌ها به مراجع و علمای شهر رجوع کرده و خواستار حل این مشکل شدند. حاج محمدابراهیم خوانساری، از بزرگان آن روز شهر، برای حل این مشکل پیشقدم شد تا حمامی بسازد که همه مردم و اقلیت‌ها با رعایت مسائل شرعی به آسانی از آن استفاده کنند. وی دستور داد در مقابل قلعه‌ی شخصی وی حمامی بسازند. به این ترتیب ساختمان حمام پس از شکل‌گیری شهر اراک در حدود ۱۰۰ سال پیش و در زمان حکومت احمدشاه قاجار توسط محمد ابراهیم خوانساری بنا شد. این بنا در خلال سال‌های ۱۲۹۲ تا ۱۲۹۴ و طی حدود ۳۸ ماه احداث شد. این حمام تنها حمام کشور است که در آن، قسمتی مجزا برای اقلیت‌های مذهبی وجود دارد.
این اثر ارزشمند در تاریخ ۱۰/۸/۱۳۵۶ به شماره‌ی ۱۳۳۹ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۷۳ پس از اتمام عملیات مرمت و بازسازی، به‌عنوان موزه‌ی باستان‌شناسی و مردمشناسی اراک بازگشایی شد و هم‌اکنون پذیرای بسیاری از هنردوستان و گردشگران است.
وجه تسمیه
نام چهارفصل برگرفته از تابلوهای کاشی‌کاری شده در چهار جهت حمام در بخش سربینه‌ی مردانه است که بنا بر شرایط مختلف فصول سال (فصل‌های چهارگانه) به تصویر کشیده شده است. روی این کاشی‌های لعاب‌دار، نقوشی از مناظر طبیعی، شکارگاه و… دیده می‌شود.
موقعیت موزه
بنای موزه حمام چهارفصل اراک در ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی قرار دارد و در مجموع دارای چهار در است که دو راه از طریق خیابان اصلی شهید بهشتی و دو راه دیگر از طریق محله‌ی شهرداری در شمال و محله‌ی مسجد حاج محمدابراهیم در جنوب به این حمام دسترسی دارند.
ویژگی‌های معماری بنا
موزه حمام چهارفصل اراک حدود ۱۶۰۰ مترمربع مساحت داشته و از چهار بخش مجزای مردانه، زنانه، حمام ویژه‌ی اقلیت‌های دینی و حمام خصوصی تشکیل شده است و بزرگ‌ترین حمام ایران شناخته می‌شود.آب مورد نیاز حمام از آب جاری قنات تأمین می‌شده و به لحاظ تأمین آب و همچنین حفظ گرما و حرارت، کف حمام حدود ۳ تا ۳/۵ متر از کف خیابان پایین‌تر ساخته شده است که اختلاف سطح برای جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای برودتی و حرارتی به گونه‌ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند، ایجاد شده است.حمام از بخش‌های دالان ورودی، سربینه‌ی مردانه، زنانه و اقلیت‌ها، گرم‌خانه‌ی خصوصی و عمومی، هشتی‌های ارتباطی، خزینه، تون، آب‌انبار و سایر بخش‌های مرتبط تشکیل شده است.
بخش عمده‌ی تزئینات در این حمام را کاشی هفت رنگی، کاشی معرق و کاشی معقلی تشکیل می‌دهد که بسیار زیبا و هنرمندانه اجرا شده و دارای نقوش بسیار زیبای انسانی، حیوانی و گیاهی با کاشی‌های خشتی و قالبی و فتیله‌ای با نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی و گردان است. این نقوش شامل پیچک‌ها، گل و بوته و غنچه و برگ و برگچه است و نقوش انسانی مرکب از نقش سربازانی با پوشاک دوره‌ی قاجار است. رنگ‌های به کار رفته در کاشی‌ها بیشتر زرد، لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید، سبز، خاکستری، قرمز و نارنجی است.کف حمام نیز با سنگ‌های سیاه، ملات آهک و ساروج کف‌سازی شده است. حوضی صلیبی‌شکل در کف سربینه قرار گرفته که با سنگ سیاه ساخته شده و به منظور پاشویی افرادی که از حمام گرم بیرون می‌آیند مورد استفاده قرار می‌گرفت.
سربینه دارای چهار سکو است که هر کدام از آنها از یک طرف به گرمخانه و از طرف دیگر و با پله‌هایی قوس‌دار به خیابان می‌رسند. یک ورقه‌ی مسی به صورت یکپارچه کف خزینه‌ی اصلی آب گرم را فرا گرفته و در زیر آن نیز گلخن حمام واقع شده است. گلخن با هیزم و بوته‌های “وَرَک” سوزانده می‌شده و آب گرم و سرد با توجه به قانون ظروف مرتبطه به وسیله تنبوشه‌های سفالی به تمام نقاط حمام می‌رسید. قرار گرفتن مخزن‌های بزرگ ذخیره‌ی آب، گلخن و انبارهای سوخت در وسط این بنا باعث شده که همه‌ی گرمابه‌ها به راحتی امکان استفاده از آن را داشته باشند.
سربینه‌ی مردانه
پلان سربینه‌ی حمام به شکل هشت‌ضلعی نامنظم است که چهار ضلع آن بزرگ و چهار ضلع دیگر کوچک‌تر است. پی بنا در عمق هفت‌و‌نیم متر با استفاده از مصالح سنگ سیاه و گل آهک ساخته شده و قطر دیوارهای اصلی آن از سطح زمین تا سقف بین ۵۰ تا ۸۰ سانتی‌متر است. سربینه حمام به هشت رواق، صحن و رختکن به شکل قرینه تقسیم و تناسب طول و عرض و ارتفاع در آن رعایت شده است.این سربینه با کاشی‌های هفت رنگ و با طرح‌های متنوع تزئین و تمام سطوح داخلی آن نیز با کاشی و طرح‌های اسلیمی و ختایی مزین شده است. گنبد اصلی سربینه روی هشت ستون اصلی قرار دارد و این ستون‌ها نیز به شکل هنرمندانه‌ای کاشی‌کاری شده و دارای پیچک‌های بسیار زیبایی هستند. از دیگر ویژگی‌های معماری سربینه علاوه بر قرینه‌سازی و رسم‌بندی‌های آن، کاشی‌کاری‌های قالبی و پیچکی است و تمام سطح سربینه‌ی مردانه به وسیله‌ی همین کاشی‌ها تزئین شده است. طرح‌های اسلیمی نظیر گل و بوته، درختان سرو، صنوبر و انگور و نیز منظره‌های طبیعی مثل چشمه‌های آب، رودخانه و گیاهان وحشی که در میان آنها پرندگانی مثل کبوتر و قرقاول در حالت نشسته یا در حال پرواز دیده می‌شوند از جمله نقوش زیبای کاشی‌کاری این حمام است.
سربینه‌ی زنانه
یکی از زیباترین بخش‌های این حمام، قسمت سربینه‌ی زنانه است که گنبد آن بدون بر پاداشتن ستون بنا شده است و این مسئله از نظر معماری با توجه به امکانات کم آن دوران قابل توجه است. حمام زنانه و بخش اقیلت‌های مذهبی یا خصوصی دارای یک سربینه‌ی زنانه است، اما گرمخانه آن دارای بخش خصوص و عمومی است که شاید بتوان گفت در نوع خود بی‌نظیر است. سقف تمامی بخش‌های حمام دارای سقف به طرح «گنبد طاقی» است که با آجر، ملات، گچ و آهک ساخته شده است.
هم اکنون از مساحت حدود ۱۶ هزار متری بنا، حدود ۵ هزار متر آن شامل سربینه‌ی مردانه و گرمخانه، رختکن و هشتی بین گرمخانه و رختکن به موزه اختصاص یافته است و اشیاء بسیار مهمی متعلق به دوره‌های مختلف قبل و بعد از اسلام در آن نگهداری می‌شود.انواع تنگ‌های سفالی، کاسه، خمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سنگ‌نوشته و ابزار آلات کشاورزی و دفاعی در این موزه نگهداری می‌شود. محراب تاریخی و با ارزش مسجد جامع ساوه که از آثار منحصربه‌فرد معماری و گچ‌بری دوره‌ی سلجوقیان است در این محل نگهداری می‌شود.
در حال حاضر اشیایی باستانی متفاوتی از دوران پیش از اسلام و پس از اسلام مانند سکه‌های دوره‌های مختلف تاریخی، عقدنامه‌های دوره‌ی قاجار، کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، ظروف مسی و قلم‌زنی، خمره‌های سفالی، لوازم ریسندگی، اسباب قدیمی حمام، ده‌ها پیکره مربوط به مردمشناسی در این حمام نگهداری می شود. اشیای به دست آمده از کاوش‌های منطقه‌ی باستانی زلف‌آباد فراهان نیز در این موزه به نمایش درآمده‌اند.
بخش باستان‌شناسی
در این بخش که بیشتر در گرم‌خانه‌ی مردانه و تون و هشتی‌های ارتباطی ایجاد شده است، آثاری از قبیل ظروف سفالی، شیشه‌ای، آثار مفرغی هزاره‌ی اول ق .م، سکه‌های تاریخی و… به نمایش در آمده است.
بخش مردمشناسی
این بخش بیشتر در سربینه‌های مردانه و زنانه تشکیل شده و در آن آداب و رسوم مربوط به مراسم مختلف، پوشش‌های سنتی به همراه لوازم مربوط به استحمام در دوره‌های گذشته نمایش داده شده است.
نظر کاربران :
واقعا از زيباترين موزه هاي مربوط به حمام است و ديدني بخصوص كاشي كاري هاي زيبا و رنگارنگ و مدل هاي طبيعي