مس در ایران

مصنوعات مسی و برنزی که از شهرهای سومری و مصنوعات ساخته شده از مس و آلیاژ آن با قلع که در مصر یافت شده تقریباً متعلق به ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد هستند. در یکی از اهرام یک سیستم لوله‌کشی با مس پیدا شده که مربوط به۵۰۰۰ سال پیش است. مصریان دریافتند افزودن مقدار کمی قلع، قالب‌گیری مس را آسان‌تر می‌کند، لذا آلیاژهای برنزی که در مصر کشف می‌شوند تقریباً قدمتی همانند مس دارند. استفاده از مس در چین باستان حداقل به ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد مربوط بوده و تا ۱۲۰۰ سال قبل از میلاد در این کشور برنز مرغوب ساخته می‌شده است.

در نظر داشته باشید چون مس به راحتی برای استفاده و کاربرد مجدد ذوب می‌شود، دوران ذکر شده تحت تاثیر جنگ‌ها و کشورگشائی‌ها قرار می‌گیرد. مرد یخی Oetzi، که در اروپا به دقت نگهداری می‌شود و متعلق به۳۲۰۰ سال قبل از میلاد است، تبری با نوک مسی در دست دارد که درجه خلوص فلز آن ۷/۹۹% می‌باشد. مقدار زیاد آرسنیک موجود در موهای او نشان‌دهنده‌ی ارتباط او با پالایش مس می‌باشد. برنج برای یونانیان شناخته شده بود اما اولین بار به‌صورت گسترده توسط رومیان بکار رفت. مس به خاطر زیبایی درخشانش در باستان برای ساخت آئینه استفاده می‌شده است (در اسطوره‌شناسی و کیمیاگری فلز مس با الهه‌های آفرودیت و ونوس پیوند دارد. همچنین در کیمیا‌گری علامتی را که برای مس در نظر گرفته بودند، علامت سیاره‌ی زهره (ونوس) نیز بود (daneshnameh.roshd.ir).

در جنوب آمریکا تمدن‌های مایا، آزتگ و اینکا قبل از ورود کریستف کلمب به آمریکا از مس علاوه بر طلا و نقره استفاده می‌کردند. در قرون وسطی مس و برنز در چین، هند و ژاپن رونق یافتند. اکتشافات و اختراعات مرتبط با برق و مغناطیس در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم که توسط دانشمدانی چون آمپر، فارادی و اهم صورت گرفت، و محصولات ساخته شده از مس به آغاز انقلاب صنعتی و سوق‌دادن مس به عصری جدید کمک کرد. امروزه مس به ایفای نقش خود به عنوان فراهم آورنده‌ی نیازهای اجتماع ادامه می‌دهد (گرچه کسلر (Kesler 1994) با تحریف تاریخ، سابقه‌ی نخستین کاشفان و کاربران مس را در خاورمیانه، متوجه نقطه‌ای در درون فلسطین اشغالی دانسته است، اما حقیقت این است که برخی شواهد به دست آمده توسط باستان‌شناسان نشان می‌دهد که فلز مس برای اولین بار در ایران شناخته شد و مورد استفاده قرار گرفت. اولین کوره‌های ذوب این فلز نیز توسط ایرانیان ایجاد شده است. قدیمی‌ترین آثار معدنی مس و بیرون آوردن مس ازکانه در رودزیا با قدمت۴۰۰۰۰ سال گزارش شده است (عبدالعظیم رضایی- تاریخ‌نگار، نویسنده، پژوهش‌گر، استاد پیشین تاریخ در دانشگاه).

اکتشافات باستان‌شناسی و پژوهش‌هایی که در زمینه‌ی بهره‌برداری کانسارها به‌عمل آمده، نشان می‌دهد که در ایران از هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد بهره‌برداری از کانسارها انجام می‌شده است. مردم ایران نه تنها در این هزاره از مواد خام معدنی مس استفاده می‌کرده‌اند، بلکه برای اولین بار به ذوب مس و استفاده از سنگ‌های مس دست زده‌اند.
در هزاره‌های سوم و چهارم پیش از میلاد در بیشتر نقاط ایران صنعت ذوب مس وجود داشته است. در ایلام ۳۵۰۰ سال پیش از میلاد، در کردستان و لرستان از هزاره‌ی دوم پیش از میلاد و در خراسان از هزاره‌ی سوم پیش از میلاد از مس استفاده می‌شده است.

آثار کانی‌‌های مس
آثار مس در تل ابلیس کرمان ۶۰۰۰ سال قدمت دارد. کهن‌ترین منطقه‌ای که تاکنون آثار ذوب مس در آن بدست آمده است، تپه‌ی باستانی سیلک کاشان می‌باشد. از حفاری‌های دکتر گیرشمن در سیلک، شماری ابزارآلات مسین پیش از تاریخ به‌دست آمده که آشکارا از کهن‌ترین نمونه‌های به‌دست آمده از تل ابلیس، قدیمی‌ترند. در استان سمنان نیز آثار کارهای شدادی چند هزار ساله به‌دست آمده است. به نظر ورتایم قدیمی‌ترین کانسار مس ایران کانسار تالمسی در نزدیکی انارک اصفهان است و گمان می‌رود که اهالی سیلک کاشان مس مورد نیاز خود را از این محل تأمین می‌کرده‌اند
پس از اسلام، ابودلف جهانگرد و معدن‌شناس عرب که در قرن چهارم در زمان سلطنت نوح سامانی از ایران دیدن کرده است، از کانسار مس نیشابور نام می‌برد.

ابن حقول در صوره‌الارض از معادن مس خراسان نام می‌برد و ابن ابیطار نیز به معدن مس خراسان اشاره می‌کند.در کتاب حدودالعالم از معان مس در کوه‌های بین جیرفت و بم یاد شده، و ابن بطوطه جهانگرد مراکشی در سفرنامه‌ی خود به معدن مس زنجان که با مس حاصل از آن ظروف گوناگون و پیه‌سوز می‌ساخته‌اند اشاره کرده است. در نزهت‌القلوب نوشته شده: “معدن مس بسیار جاهاست، آنچه معروف‌تر است معدنی به ولایت جیلان و آذربایجان حاصلی نیکو دارد، معدن به دیار فرغانه، معدن به کوه سبلان آذربایجان”. در تنسوق‌نامه از معادن الموت و در عدایس‌الجواهر از معدن در دیار آذربایجان و در جواهرنامه از معدن مس دیاربکر، روم، آذربایجان، سوس، اندلس، سیستان، نیشابور، فرنگ و کرمان نام برده شده است.

تاریخچه مس در ایران
عصر فلز و زندگی صنعتی بشر با مس آغاز شده است. مس طلیعة تمدن و دروازة ورود انسان نوسنگی به عصر فلز بوده است. هم بدین سبب، این عصر را دوران کالکولیتیک۱ می‫نامند. بی شک نخستین شناخت انسان از مس، کشف سنگهای سرخ فام و پرتلألؤ مس رست۲ (مس چکشی، مس طبیعی) بوده که در اعصار دور در طبیعت فراوان یافت می‫شده است.

انسان اولیه در گشت و گذار برای حفظ خود و یافتن غذا، همواره دغدغة پیدا کردن ابزاری مناسب را داشته است. اولین ابزار انسان سنگ بود و هزاران سال طول کشید که انسان عصر حجر به فن تراش ابزارهای سنگی دست یافت. کشف مس، روند ابزارسازی را سرعت بخشید؛ بخصوص آنکه انسان دریافت که این فلز قابل کوفتن است، تیز می‫شود و هر چند بار که لازم باشد تغییر شکل می‫دهد.
ذوب مس باید دیرتر از شناخت آن و شاید به طور اتفاقی تجربه شده باشد. شاید کوره‫های سفالگری اولین کوره‫های اتفاقی ذوب مس بوده‫اند. انقلاب صنعتی واقعی تاریخ بشر، از زمانی آغاز ‫شد که انسان توانست مس و سپس مفرغ را ذوب نماید. مفرغ (آلیاژ مس، قلع و آرسنیک) فلز جنگ بود، فلزی سخت‫تر از مس و با تمام ویژگیهای دیگر آن.
نمی‫توان هیچ قومی را قاطعانه پیشگام عصر مس ـ مفرغ معرفی کرد. اما این را می‫دانیم که تمدن بشری، یکجا نشینی و ایجاد شهرهای بزرگ در مناطق گرم و معتدل اطراف رودهایی مثل بین النّهرین، هلیل، نیل، بلوچستان و سند شکل گرفته و ذوب مس، برای نخستین بار، در چنین مناطقی و نزدیک به معادن قدیم مس اتفاق افتاده است.
بسیاری، آغاز کنندة عصر فلز را در جهان، معدن باستانی تیمنا در فلسطین می‫دانند. باتوجه به نقاط بازکاوی نشدة زیادی که در جهان هست، نمی‫توان بر این مُدعا مُهر تأیید نهاد. چه اگر تیمنا از چهار هزار سال پیش از میلاد، سابقة ذوب مس دارد، در ایران نیز جاهایی هست که آثار ذوب مس در آنها به پنج تا هفت هزار سال پیش بر می‫گردد.
۱) Chalcolitic
۲) Native Copper

تاریخ ذوب مس در ایران
قدمت ذوب مس را در ایران دقیقاً نمی‫توان تعیین کرد، چرا که هنوز در این زمینه مطالعات جامعی صورت نگرفته است. از جمله مناطقی که مورد کاوشهای باستان‫شناسانه قرار گرفته است، یکی تپه زاغة قزوین است که از ۴۹۰۰ قبل از میلاد آثاری از ذوب مس در آن پیدا شده است. دیگر، تپة سیلک کاشان است که بیش از هشت هزار سال سابقة تمدن و شش هزار سال سابقة ذوب مس دارد. در تلّ ابلیس کرمان نیز از شش هزار سال پیش ذوب مس رونق داشته است. از دیگر مناطق ایران که شواهدی از پیشینة کهن استخراج و ذوب فلز مس در آنها به دست آمده است، می‫توان به تپه یحیی، خبیض و تلّ آتشی در کرمان ، تپه حصار در دامغان و طالمسی در اصفهان اشاره کرد.
کمپفر، جهانگرد و پژوهشگر آلمانی، که در آغاز سدة یازدهم هجری به ایران سفر کرده و بیش از دو سال در دربار صفوی بوده است، می‫نویسد: «کرمان دارای منابع سرشاری از مس است. در گذشته سنگ معدنی آنجا را با مس ژاپن مخلوط می‫کردند. اما امروزه بدون آمیختن با فلز بیگانه مصرف می‫کنند».
آثار مسی و مفرغی بسیاری متعلّق به تمدن ایرانی در دوران باستان و عصر اسلامی، در اغلب موزه‫های ایران و جهان نگهداری می‫شود که همگی گواه روشنی بر وجود دانش ذوب مس و فلزگری در این مرز و بوم است.

تاریخچه مس در ایران
قدیمی‫ترین اشیاء کشف شده مسی در ایران به هزاره پنجم قبل از میلاد مسیح باز می‫گردد؛ تپه زاغه، تپه سیالک و تل ابلیس از قدیمی ترین مناطقی هستند که ایرانیان برای نخستین بار در آنها از فلز مس استفاده کردند.
آثار کشف شده مس در تپه زاغه واقع در سگزآباد قزوین که قدمت آن به ۴۹۰۰ ســال قبل از میلاد می‫رسد، حاکی از آن است که احتمالاً اولین استفاده از مس در ایران در این محل صورت گرفته است. کوره‫ها و توده‫های مسی کشف شده در تپه زاغه، نشان از احیا و ذوب و ریخته‫گری مس در این مکان دارد.
تپه سیالک از قدیمی‫ترین مناطق سکونت تمدنهای ما قبل تاریخ بوده است. قدمت این منطقه حدود ۸ هزار سال است و با توجه به آثار کشف شده، قدمت کشاورزی و دامداری در این محل بیش از سایر نقاط ایران بوده است. اولین استفاده از ابزارهای مسی در سیالک که تاریخ آن به بیش از شش هزار سال بر می‫گردد، مانند بسیاری از نقاط به وسیله چکش کـاری مس طبیعی صورت می‫گرفته است، این موضوع را می‫توان با توجه به شکل اشیاء اولیه و نبود کوره های ذوب مس در آن دوران دریافت. اولین ذوب مس در سیالک در اواسط هزاره چهارم قبل از میلاد صورت گرفته است ؛ وجود سرباره در حوالی این منطقه و تغییر شکل اشیاء بدست آمده موید این موضوع میباشد که مـــواد اولیه این اشیاء ابتدا بوسیله احیـــا و ذوب سنگ و سپس ریخته گری بدست آمده و در نهایت با چکش کاری شکل داده شده اند.
یکی دیگر از قدیمی ترین مناطق تولید مس در ایران تل ابلیس در استان کـــــرمان بوده است. کشف بوته های سفالینی مربوط به ۶۰۰۰ سال قبل حاکی است که به احتمال زیاد اولین ذوب مس در ایران در این منطقه صورت گرفته باشد.
از دیگر مناطق قدیمی که از مس استفاده میکردند میتوان به تپه یحیی ، خبیض کرمان و تل آتشی در استان کرمان ، تپه حصار در دامغان و طالمسی در استان اصفهان نام برد.
صنعت مس در دوران های مختلف مخصوصاً در دوره سلجوقیان و صفویان رشد کرد و این فلز مورد استفاده مردم قرار گرفت.
شروع استخراج مس به روش نوین در ایران را می‫توان مربوط به سال ۱۳۱۵ که اداره کل معادن تأسیس شد دانست، که انگیزه اصلی آن تأمین فلز مس برای کارخانجات مهمات سازی ارتش بود. اداره کل معادن وقت در نواحی مس خیز شناخته شده در آن زمان مانند انارک، عباس آباد و سبزوار فعالیتهایی را آغاز نمود و برای این منظور کارخانه‫ای در ناحیه غنی آباد جنب شهرری تأسیس گردید که ظرفیت آن بیست تن مس در شبانه روز بود.
اولین توده بزرگ مس که مورد بهره برداری قرار گرفت کانسار مس سرچشمه در ۱۶۰ کیلومتری جنوب غربی کرمان بود. این معدن که از بزرگترین کانسارهای مس جهان بشمار میرود در سال ۱۳۲۸ توسط آقای انتظام کشف شد. هر چند که در یکی از گزارشات کارشناسان خارجی که در بازدید سالهای ۱۲۷۶ تا ۱۳۲۱ صورت گرفته بود به وجود مس در این منطقه اشاره شده بود.
با اعلام ملی شدن معادن در سال ۱۳۵۱ شرکت سهامی معادن سرچشمه کرمان تاسیس شد. در سال ۱۳۵۲ بنای مجتمع مس سرچشمه با مشارکت شرکت آمریکایی آناکوندا شروع گردید. در سال۱۳۵۵ شرکت سهامی معادن سرچشمه کرمان به نام شرکت ملی صنایع مس ایران تغییر نام یافت.

راه اندازی و ادامه کار مجتمع بزرگ مس سرچشمه بعد از انقلاب اسلامی و آغاز بهره برداری از معادن جدید میدوک و سونگون، ایران را بعنوان یکی از قطب های تولید مس در جهان تبدیل نموده است.
هم اکنون نیز تمامی فعالیتهای مربوط به استخراج و بهره برداری از معادن مس کشور و همچنین تولید و فروش مس خالص به عهده این شرکت می باشد.