مزار قطب الدین حیدر

قطب الدین حیدر (عارف مشهور متوفی بسال ۶۱۸ ه.ق.) تک فرزند تیمور فرزند ابوبکر فرزند سلطانشاه سالوری از شاهزادگان ازبک و از تبار خاقان ترک بوده است.

وی مجذوب شیخ ابوالقاسمی که در زاوه سکنا داشته است شده و به هوای شیخ راهی این دیار گردید.

قطب الدین حیدر را مردی صاحب باطن، مجذوب مطلق و اهل ریاضت و کرامت توصیف کرده اند.

مورخین عرب فتح آن را در سال ۳۰ هجری توسط عبدا… ابن عامر در زمان خلیفه سوم ثبت نموده اند.

جوینی این شهر را یکی از شهرهای معمور و آبادان خراسان قدیم در زمان ورود مغولان گزارش نموده است.

مردمان زاوه نخستین قربانیان حمله مغولها به ایران بوده اند واین شهر در حمله مغولان در سال ۶۱۷ قمری مانند سایر شهرهای این سامان، ویران گشته است.

این شهر پس از حمله مغولها، صحنه ناملایمات سیاسی و هجوم اقوام بیگانه بوده است مقاومت دلیرانه مردم این خطّه در برابر هجوم بیگانه (از حمله ازبکها در اوایل قرن نهم هجری تا یورش نیروهای روس و انگلیس و آلمان در جنگ دوم جهانی) در جای جای کتب تاریخی مشهود است.

مقبره قطب الدین حیدر مشتمل بر ایوانی مرتفع, ورودی و محوطه زیر گنبد است این مزار که در اصل از بناهای دوره تیموری است با گنبد دو جداره استقرار بر طاق نماهای شانزده گانه ایجاد شده است.

در دوره صفویه در زمان شاه عباسی در سال ۱۰۲۳ هجری به همت خواجه سلطان محمود تربتی حاکم تربت با مصالح سنگ و گچ و بسیار مستحکم مرمت و بازسازی شده است.

پوشش زیرین سقف در فضای داخلی مزین به تقوشی هندسی بسیار ممتاز دارد به خط کوفی لا اله الا الله و محمد رسول الله و اسامی تعدادی از عرفا حکاکی گردیده است.

ضریح چوبی شیخ در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و دارای تاریخ ۹۸۷ هجری قمری استدر امتداد فضای ورودی نیز محرابی از گچ بریهای زیبا تعبیه شده است.

در جانب باختری گنبد خانه آرامگاه، مسجدی با یک ایوان آجری بلند به عرض ۱۸ متر و یک قوس تیزه‌دار در وسط قرار داردبر روی جرزهای پهن ایوان ـ روی هم ـ در پنج طبقه ، پنج طاق نما ایجاد شده است در امتداد جایگاه مستطیل شکل کتیبه بالای سردر، دو قاب مربع نیز بر بالای آخرین طاق نما جاسازی شده است.

در ایوان، کتیبه‌ای سنگی به خط « محمد یوسف الحسینی » وجود دارد. براساس این کتیبه، مسجد مزبور در سال ۱۰۴۵ هـ.ق. و در زمان شاه عباس اول نیز مرمت شده در این مجموعه، حوض‌خانه زیبایی قرار دارد که به شدت لطمه دیده است.

صحن کوچک مجموعه دارای چند حجره دو طبقه است تاریخ بنای مجموعه به ویژه گنبدخانه آن را دست کم باید به قرن نهم هجری عقب برد

در قسمت دیگر این مجموعه کاروانسرایی است متعلق به دوره قاجار که هر دوی بناهای ذکر شده (مسجد و کاروانسرا) سالها بعد از ساخت مزار قطب الدین حیدر ساخته شده و دلیل این توسعه میدانی مبارک، خیل عظیم زائران ومشتاقان این عارف بوده است

در حال حاضر هم اداره میراث فرهنگی شهرستان تربت حیدریه با استقرار خود در این مکان، از آن به عنوان ساختمان اداری بهره می گیرد و با انجام یک سری اقدامات امنیتی، کاروانسرای موجود را به موزه ای کوچک برای گردآوری گنجینه های فرهنگی، تاریخی و باستانی تبدیل کرده است.

بنایی معمارانه با تخیل مینیاتوری تیموریان، دقت و ظرافت و بلند پروازی هنر مرمت صفویه ودر نهایت مورد توجه حاکمان قاجار در حفظ، احیا وتوسعه این مکان ورود و گردش در این مجموعه به هم پیوسته بسیار ساده، جذاب و تنوع آور است.

مزار و مسجد قطب الدین حیدر مربوط به دوره تیموریان – دوره صفوی است و در تربت حیدریه، مرکز شهر ،خیابان قائم واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.