صنایع دستی خراسان جنوبی

بافته های داری و زیراندازها
گروه بافته های داری و زیراندازها یکی از گروههای صنایع دستی را تشکیل می دهد. بافته های داری و زیراندازها قدمت بسیار طولانی در منطقه خراسان جنوبی داشته و نقش بسیار مهمی در خودکفایی مردم منطقه ایفا کرده است. مقدسی در کتاب احسن التقاسیم می نویسد : ( از قوهستان پوشاک هایی مانند نیشابوری سفید و فرش و جانماز … و مانند آن صادر می شود .) در کتاب اشکال العالم جیهانی متعلق به نیمه سده چهارم هجری آمده است : ( از ولایت قهستان کرباس های نیکو و پلاس های خوب و زیلوها مانند جهرمی می بافند و بیشتر در تون می باشد و از آنجا به نیشابور و دیگر ولایات می برند ). سیسیل ادواردز نیز در کتاب ( قالی ایران ) اشاره ای به نوعی قالیچه های عربی بافت منطقه فردوس داشته است.

در بیرجند [در یک سده ی قبل] اصناف و صاحبان حرف از همدیگر کاملاً مجزا شده و هر یک در جایی از بافت شهر که بصورت سنتی به آنها تخصیص یافته بود به حرفه و شغل خود اشتغال داشتند. در بازار کلاه مالهای بیرجند منظره صدها کلاه نمدی به شکل های مختلف (میرزایی، پهلوی، برزگری، آخوندی و غیره ) رنگ های گوناگون که قالب زده در آفتاب قرار می دادند که خشک شود، دیدنی بوده است. نگاهی به اقلام مهریه نیز در اسناد به جای مانده در عصر قاجار نیز گواهی است بر قدمت نمد مالی در منطقه. نمد سفید عمل بیرجند یکی از اقلام جهیزیه محسوب می شده است. امروزه نمدمالی در منطقه رونق گذشته خود را از د ست داده و استفاده از نمد به عنوان زیرانداز بسیار محدود است .در استان خراسان جنوبی جزء هنرهای فراموش شده محسوب شده و کار تهیه و تولید نمد در استان ما صرفا محدود به ساخت لباس مخصوص چوپانان یعنی کپنک است. روستای سَلم آباد در نزدیکی شهرستان سربیشه در حال حاضر تنها کارگاه فعال منطفه رو در خودش جای داده. اغلب مردم این روستا در گذشته نمدمال بوده اند. ولی در حال حاضر از مجموعه کارگاههای نمدمالی این روستا فقط یک کارگاه باقی مانده است. شهرستانها دیگر استان بویژه سرایان نیز دارای کارگاههای نمد مالی زیادی بوده که هنرمندان سرایانی در آن به تولید انواع نمد (فرش نمد، کپنک) مشغول بوده اند، ولی در حال حاضر به علت فوت استادکاران قدیمی و کهولت سن نمدمالان باقیمانده ، این هنر فراموشی سپرده شده است.

پوشاک سنتی
نام رشته : پای پوش سنتی
ساخت انواع پای پوش های سنتی یکی از رشته ها ی صنایع دستی است. گیوه بافی و گیوه دوزی با استفاده از نخهای پنبه ای و ساخت کفشهای چرمی از اصلی ترین پای پوش های مردم منطقه از گذشته های دور محسوب می شده است که در حال حاضر ، از جمله حرف منسوخ شده و کم رونق در استان خراسان جنوبی است.در بیرجند قدیم انواع کفش و گیوه در بازار بفراوانی یافت می شده است.

همانطور که مستحضرید چرم یکی از مواد اولیه تهیه کفش است. یکی از مناطق تولید چرم در منطقه خراسان جنوبی ، روستای چرمه از توابع شهرستان سرایان بوده است .نام روستا ” چَرمه ” خود دلیلی بر رونق چرم سازی در این منطقه است . این منطقه به جهت ییلاقی بودن و برخورداری از مراتع سر سبز از قدیم محل پرورش و نگهداری اسب هم بوده است . تولید انواع پای پوش های سنتی در حال حاضر با توجه به ورود انواع کفش ها به سبک اروپایی رونق گذشته را کاملا از دست داده.استاد ابراهیم ذکریا، ساکن روستای چَرمه ، بیش از ۳۰ سال سابقه فعالیت در رشته سراجی سنتی از بازماندگان نسل استادان فرآوری چرم یعنی سراجی سنتی و تهیه پای پوش های سنتی هستند که این هنر در خانواده ایشان بصورت موروثی بوده.. استاد ابراهیم ذکریا تنها کسی است که به صورت پدر فرزندی فن و روش این هنر اصیل و بومی را در سینه خود حفظ نموده و تا کنون با توجه به سختی های کار و عدم سرمایه کافی ، به تنهایی در حفظ آن کوشیده است.

رودوزی های سنتی

سوزن دوزی و یا رودوزه های سنتی از هنرهای اصیل و سنتی ایران و از پرکاربردترین و زیباترین آنها است. و دارای تنوع بی شماری می باشد . که بر حسب منطقه و محل کار دارای ویژگیهای ساختاری منحصربفرد می باشد . به طوریکه از نوع و روش دوخت و کاربرد رنگهای متنوع می توان به مکان پیدایش آنها پی برد. رودوزیهای سنتی هنر آراستن سطح رویین پارچه های اکثراً ساده با بهره گیری از نخهای الوان و با کمک سوزن و قلاب است و دست اندرکاران آن به مدد بخیه های ظریفی که بر منسوجات ساده می نشانند معمولاً تلفیق زیبایی از صبر ، شکیبایی را به نمایش می گذارند.

سفال
سفالگری از رشته های بومی و شاخص خراسان جنوبی می باشد.سفالگری در منطقه خراسان جنوبی کاملا جنبه کاربردی داشته و اکثر محصولات تولید شده در منطقه بدون لعاب و یا دارای لعاب ابتدایی است. خاک مورد استفاده معمولا خاک مل و رس بندی و کوره ها اکثرا زمینی می باشند. سفالگری اغلب به روش های مفتولی (کویل) و چرخ کاری است که از روش مفتولی معمولا برای ساخت ظروف با ارتفاع زیاد و یا ساختن تنور استفاده می شود.روستای شاهزیله و کوشه از مناطق قدیمی ساخت ظروف سفالی در منطقه می باشند. این صنعت علاوه بر شهرهای بیرجند و خوسف در شهرستان فردوس نیز از رواج نسبتا خوبی برخوردار است.

صنایع دستی چوبی

در استان رشته هایی همچون حصیر بافی ، خراطی ، ترکه بافی و اسپند بافی از رشته های بومی و اصیل منطقه در گروه صنایع دستی چوبی و رشته هایی همچون معرق چوب ، منبت چوب ، مشبک چوب ، محرق چوب ، پیکر تراشی جزء رشته های رایجی و غیر بومی در گروه صنایع دستی چوبی هستند.
هنر – صنعت ترکه بافی یکی از کهن ترین صنایع دستی بشراست . ماده اولیه مورد نیاز درترکه بافی ، ساقه های نورس گیاهان به ویژه درخت بید است .در استان خراسان جنوبی درختان سرخ بید و درختچه های سافتِرگ از جمله مهمترین منابع تامین مواد اولیه ترکه بافی است که بصورت فراوان در محل تولید یافت می شوند.

صنایع دستی فلزی
گروه صنایع دستی فلزی یکی از گروه های شاخص صنایع دستی ایران را تشکیل می دهد . از گروه صنایع دستی فلزی ، رشته هایی از قبیل چلنگری یا آهنگری ، مسگری ،علامت سازی ، قفل سازی ، افزار فلزی (اسلحه سازی…) ، چاقو سازی در استان خراسان جنوبی زمینه فعالیت داشته و یا دارند. در بیرجند [در یک سده ی قبل] اصناف و حرف گوناگون از همدیگر کاملاً مجزا شده و هر یک در جایی از بافت شهر که بصورت سنتی به آنها تخصیص یافته بود به حرفه و شغل خود اشتغال داشتند.

نساجی سنتی
کشور ما ایران در دوره های مهم تاریخی سهم عمده ای در پیشرفت و تکامل صنعت نساجی در دنیا داشته و از مناطق پیدایش و تکامل این صنعت به شمار میرود.متاسفانه امروزه پیشرفت علم و تکنولوژی صدمات زیادی به نساجی سنتی این سرزمین کهن وارد نموده است.
قدیمی ترین سندی که از صنایع قهستان حکایت می‏کند، تاریخ طبری است. طبری ضمن بازگویی وقایع سال ۶۹ هجری می‏نویسد : عمروبن سعیدبن عاص، رقیب عبدالملک ابن مروان الحکم الاموی قبای قهستانی و پیراهن قهستانی در برداشت. طبری در جای دیگر از خالدبن عبدالله نام می‏برد که از لباسهای بافت قهستان می‏پوشید. این مطلب دلالت بر کیفیت بافته‏های قهستانی دارد که با پارچه‏های مصری رقابت می‏کرده است.