زواره

زواره این دیار کهن کویری یادگار ارزشهای ماندگار فرهنگی و هنری و سرزمین مردان نامی با وسعت ۲۷/۵۹۷۲ کیلومتر مربع از بخشهای مستقل اصفهان است که در شمال شرقی این استان و در مجاورت کویر مرکزی قرار دارد. بخش زواره از طرف شمال به شهرستان گرمسار از سمت جنوب به شهر اردستان از طرف شرق به انارک و از طرف غرب به شهر مهاباد از توابع بخش مرکزی اردستان محدود می شود.

این بخش با یک مرکز شهری به نام زواره از دو دهستان به نامهای ریگستان (تلک آباد) و سفلی (شهراب) و حدود ۸۳ روستا تشکیل شده است.

شهر تاریخی مذهبی زواره در ۱۳۲ کیلومتری شمال شرقی اصفهان بر سر راه طبس خور و بیابانک و انارک به کاشان و اصفهان و در مسیر راه آهن کاشان ، یزد واقع است. این شهر با قدمتی دیرینه، گنجینه‌های ارزشمندی چون نخستین مسجد چهار ایوانی در ایران اسلامی یعنی مسجد جامع زواره و دومین مناره تاریخی در ایران یعنی مناره آسمان خراش مسجد پامنار زواره را در خود جای داده است.

آثار تاریخی

در مرکز شهر زواره دورنمای گنبد کاشیکاری شده بارگاه امامزاده یحیی (ع) فرزند امام موسی بن جعفر(ع) نظرها را به خود جلب می کند. در جوار مرقد مطهر این امامزاده جلوه های هنر معماری چون بازار ، حسینه های سرپوشیده و سرباز بزرگ ، مدرسه علمیه، آب انبار ، مسجد کرسی، حمام و با اندک قدمی فراتر از آن بازارچه، مسجد جامع، حسینیه‌های سرباز و سرپوشیده کوچک ، بنای تاریخی هشت بهشت و بقعه پیر عارف سید بهاءالدین حیدر، خانه های چهار صفه‌ای ، و مسجد نیکویه و مناره تاریخ قلعه ها، یخچال ، برج و باروهای به یادگار مانده از دوران گذشته به چشم می خورد.

مسجد جامع زواره

در میان آثار تاریخی زواره مسجد جامع جلوه ای درخشان و به عنوان نخستین مسجد چهار ایوانی در ایران اسلامی مورد توجه ایرانگردان ، جهانگردان ، دانشجویان و استادان رشته‌های هنر معماری قرار دارد و چون یادگاری ارزشمند و میراثی جاوید از اعصار گذشته در گردونه تاریخ باقی مانده است. این بنا به سال ۵۵۰ هـ ق دراوایل قرن ششم هجری که سلجوقیان حکمفرمایی داشته اند به امر بانیان خیر اندیش و ثابت قدم در زیر بنایی به مساحت ۱۲۰۰ متر مربع شکل گرفته است در ساخت این بنا از مصالحی چون آجر ، گچ ، خاک و چوب استفاده شده است . سبک معماری این بنا با بهره گیری از اصول و فنون علوم ریاضی اسلامی انجام شده است.

مسجد جامع زواره در مرکز شهر بین بازار و بازارچه‌ای که مشرف به دیگر مکانها است قرار گرفته و نمای خارجی آن را جداری از آجر تشکیل می دهد. دو در ورودی که بر ضلع شرقی و غربی این مسجد ساخته شده به سمت داخل مسجد باز می شوند و در روبروی هم قرار دارند.

در جوار سر درگاه غربی این مسجد برجی استوانه‌ای شکل که جدارش را آجر تشکیل داده مشاهده می شود که به درون مسجد راه دارد و بر فراز آن اطاقکی چوبی نصب شده که جایگاه مؤذن است.

در زوایای ایوان ها در جهات فرعی ، رواق ها با نعل درگاه‌های زیبا در تعادل هم الفت گرفته و بر بالای آن کتیبه‌هایی نقش بسته با خط کوفی و برجسته مزین به « بسم الله الرحمن الرحیم» سطح صحن مسجد از آجر پوشیده شده و تختی آجری به ارتفاع نیم متر را در میان خود جای داده که گویا سری در آن نهفته است.

در ضلع شمالی مسجد شبستانی سردابه مانند مشاهده می شود که با ایوانی در دو طرف خود رواق‌های بزرگی را تشکیل داده و این ایوان نسبت به دیگر ایوانها بزرگتر است. در دو طرف رواق‌های این ایوان پله‌هایی وجود دارد که به رازینه ها مرتبط می شود و در فصل زمستان دامنه آفتاب بر این ایوان گسترده است و روی یکی از آجرهای مفروش این ایوان خطوطی کشیده شده که نمایانگر تعیین اوقات شرعی می شوند.

در قسمت جنوبی مسجد ایوانی است که نسبت به سایر ایوان‌ها نمایی بهتر دارد و به وسیله درگاهی به گنبد مربتط می شود و در دوطرف این ایوان رواق‌هایی است که قسمتی از شبستان‌هایی را تشکیل می دهد که دو طرف گنبد را احاطه کرده و به وسیله درگاههایی به هم مرتبط شده و مسیر رفت و آمد به مکان است در داخل شبستان‌ها دو محراب که به موازی محراب گنبد قرار گرفته قابل رؤیت است اما محراب گنبد دارای نقش و نگار و خطوط کوفی برجسته و مزین به آیاتی چند از قرآن کریم است. در جدار شبستان‌ها و ایوان‌ها روزنه‌هایی دیده می شود که نقشی در زیبایی جدارها دارد و گویی از انعکاس صوت و تکرار آن جلوگیری می‌کند در داخل شبستان ها و رواق ها ستون هایی هشت ضلعی از آجر دیده می شود که بر بالای آن صفحه مربعی چوبی قرار گرفته و بر روی آن نعل درگاههایی جای گرفته و بر روی نعل درگاهها طاقی ضربی پوشش داده شده و صفحه های چوبی در مواقع زمین لرزه از لرزش سقف و ستون ها می کاهد و در زیر نعل درگاهها گچبری های زیبایی دیده می شود. ساختار بنیادی گنبد مسجد جامع زواره شباهت بسیار به گنبد مسجد جامع اصفهان دارد و آن گنبدی است مستقر بر پایه هشت ضلعی که خود بر مربعی استوار است.

مناره مسجد پامنار

مسجد بنکویه یا پامنار زواره از گنجینه های ارزشمند و بی نظیری است که در زمان سلجوقیان به سال ۴۶۱ هـ ق بنای آ“ به پایاه رسیده است. این مسجد ابتدا دارای ۷ محراب با گچبریهای نفیس بوده اما متاسفانه بخش هایی از این مسجد در سال ۱۳۵۹ هـ ش توسط گروه نوسازی مسجد تخریب و کتیبه های زیبا همراه با چندین محراب جایش را به سالن اجتماعات داد و اکنون تعدادی ایوان و یک شبستان با سه محراب و یک صحن و یک مناره از این مسجد باقی مانده است. این مناره دومین مناره تاریخ دار در ایران است .این مناره بیش از ۲۰ متر ارتفاع دارد و جدار آن از آجر ، خاک و گچ است و استوانه ای است بر روی یک هشت ضلعی که در کوچکی به داخل آن باز می شود و یک میله آجری چون محور در داخل آن قرار گرفته و پله هایی در گرداگرد آن در جهت عقربه ساعت به طرف بالا ساخته شده است.

بازار قدیمی زواره

بازار زواره این بنای دیرپا از زیبایی ویژه ای برخوردار است و در گذشته دو کاروانسرا را در دو جانب خود داشته که یکی از آنها به صورت مخروبه درآمده و دیگری جای خود را به خیابان جدیدی به نام خیابان امامزاده یحیی (ع) سپرده و ادامه خیابان امام خمینی (ره) شده است. بازار زواره با سقفی رومی و چشمه ای شکل گرفته و نور خورشید ازروزنه‌های مجمعه مانند بر روی سقف به داخل بازار می تابد. سطح بازار مفروش از سنگ است و تعدادی حجره در این بازار مشاهده می شود که دربهای آن بسته و در سکوت به خاموشی گراییده و بازار از رونق افتاده اما دو کارگاه سنتی یک آهنگری و دیگری رنگرزی در آن فعال است.

حسینیه های بزرگ و کوچک زواره

در انتهای بازار زواره حسینیه های سرباز و سرپوشیده قرار دارند.

حسینیه بزرگ زواره متعلق به دوران صفویه است که ابتدا در یک طبقه با عناصر اصلی گل، خشت و خاک شکل گرفته و سپس در زمان قاجاریه یک طبقه دیگر شامل غرفه ها بر روی آن ساخته شده و نمای اجرین به آن داده شده است. با توجه به فصل سرما و ریزش برف و باران توسط خیراندیشی به نام حاج میرزا هادی بزرگ حسینیه سر پوشیده‌ای در جوار این حسینیه (سرباز) ساخته شده کا دارای سقف بلندی است که بر روی چهار ستون آجری قرار گرفته و شامل رواقها و غرفه است.

حسینیه کوچک زواره نیز به همین سبک درجنب مسجد جامع ساخته شده که از زیبایی ویژه‌ای برخوردار است و آیین های مذهبی در ماههای محرم و صفر در این دو حسینیه برگزار می‌شود.

مدرسه علمیه حضرت امام محمد باقر(ع)

این اثر دوران قاجاریه دارای یک صحن مربعی شکل است که دو طرف آ“را حجره هایی کوچک ویژه طلاب علوم دینی احاطه کرده و ساختمان جلو حجره ها در جهت جنوب و شمال وغرب مانند ایوانهای مسجد جامع جهاتاصلی و فرعی را نشان می دهد این مدرسه که مدتی زیر نظر آموزش و پرورش با عنوان دبستان سادات فعال بود اینک دفتر نماینده ولی فقیه و امام جمعه زواره است.

مجتمع تاریخی فرهنگی هشت بهشت زواره

بنای تاریخی فرهنگی هشت بهشت از جاذبه های زیبای هنر معماری پیشینیان این دیار است که گویی معمار اوج هنر خود را در آن به کار برده است. این بنا در جنب حسینیه کوچک زواره قرار دارد و عناصر ساختار فیزیکی آن شامل آجر، گچ و گل است ولی امروزه در مرمت و بازسازی آن دیگر عناصر نیز به کار رفته است که این بنای تاریخی از سه قسمت اصلی ، صحن غربی ، صحن شرقی و کل ساختمان تشکیل شده و ساختمان اصلی آن در دو طبقه به اشتراک این دو صحن رقم خورده و دربدو ورود به این بنای تاریخی ابتدا صحن شرقی را مشاهده می کنیم که حوض بیضی شکل را در میان دارد و در قسمت بالای حوض یک طبقه ساختمان مجزا وجود دارد که بر بالای آن دو بادگیر چون نگهبانانی است که سالها روی پای خود ایستاده اند. این قسمت از ساختمان سه ایوان و دو راهرور را در قرین هم طوری به دامن گرفته که در انتهای آن اتاقهایی است که دربهای خود را به داخل این ایوانها می گشاید.

ساختمان اصلی که در دو طبقه بر روی هم استوار شده در اشتراک دو صحن شرقی و غربی درآمده و در ظهر هم بر حوضخانه‌ای تکیه زده و در قرین هم به تماشای صحن‌ها درآمده از راهرو صحن شرقی وارد وسط ساختمان بر روی یک هشت ضلعی بسان سراپرده‌ای برافراشته شده و محور مقاومت آن را ستونهایی هشت ضلعی تشکیل داده و پوشش مرتفعی بر روی دو طبقه از رواقها و اینوانه سایه افکنده و گویی در رفع تبعیض درقرین هم با صفا و صمیمیت دیرینه نشسته اند. دو اتاق دردو طبقه روبروی هم به طرف رواقهای دو طبقه‌ای حوضخانه و ایوانهای دو طبقه‌ای از صحن دربهایی گشوده اند و راهروهای دو طبقه را در کنار خود گرفته‌اند و در کنار این راهروها دو طبقه ای دیگر راهرو مشاهده می شود که محل تردد به سوی صفه‌های دو طبقه ای است که دربهایی به داخل ایوانهای دو طبقه ای باز می شوند.

گنبد سبز

در قسمت شرقی زواره در زاویه صحرای مزار این شهر گنبدی آجری نسبتا ً‌مرتفعی بر روی بقعه‌ای هشت ضلعی قرار گرفته که مقبره ابونصر احمد رئیس بانی مسجد زواره داخل آن است و به گنبد سبز شهرت دارد.

قلعه سنگ بست زواره

قلعه سنگ بست یکی از آثار تاریخی شهر زواره است که در قرن پنجم هجری توسط ابوعلی دهدار زواره ای از مقربان حسن صباح ساخته شده است. عناصر ساختاری این بنا خاک‌، گل و خشت خام است و درقسمت زیربنای آن سنگ به کار رفته است این قلعه به صورت مکعبی است که در زوایای آن برجهایی استوانه ای شکل به چشم می خورد و بر فرازاین برجها جایگاه دیده بانها بوده که دور تا دور حصار شهر را تحت مراقبت وکنترل داشته اند.

فضای درون قلعه دو طبقه به صورت چهار صفه ای است که قسمتهایی از طبقات آن فرو ریخته است گفته می شود در قرن هفتم هجری هجوم مغولها به زواره به بهانه تخریب همین قلعه بوده است و اکنون این بنا به علت عدم توجه مسئولان می رود تا به صورت مخروبه ای درآید امید است با مرمت و بازسازی قلعه سنگ بست از نابودی این اثر تاریخی جلوگیری شود.

یخچال سنتی زواره

یخچال از جمله آثار تاریخی و بناهای سنتی زواره است. عنصر اصلی یخچال را گل و خشت تشکیل می دهد. ساختار فیزیکی آن مخروطی شکل با دیواره‌های دوایری ضخیم است که دوایر پایین بزرگتر بوده و هرچه به طرف بالا اوج گرفته دوایر تنگ تر شده اند تا در یک نقطه ای چون راس مسدود شده است.

فضای داخل یخچال بسیار مرتفع و از زیبایی ویژه ای برخوردار است و مغاکی از سنگ چین به عمق ۴ متر گرداگرد آن را با حاشیه ای یک متری در بردارد که محل تردد است. پله های سنگی در نقطه ای از سنگ چین دوایری را بریده و به کف یخچال که مخزن یخ است راه دارد این یخچال مخروطی شکل دارای دو درگاه نعلی مانند در روبروی همدیگر است که دو قطعه زمین در مجاور درگاهها به نام خدرو که یک متر عمق دارند گسترده است. امروزه این دو قطعه زمین به صورت مسطح آسفالت شده است در قدیم در فصل زمستان به ویژه شبهای یخبندان آب را در این دو قطعه زمین جاری می کرده اند و در سرمای شب آب به صورت یخ درآمده و یخها را با ضرب تبر شکسته و در داخل مخزن یخچال انباشته و درگاهها را مسدود می کردند و در فصل تابستان به ویژه تیر و مرداد روزنه ای از دربها را باز ویخ را میان مردم توزیع می‌کردند. در وسط یخچال چاهی دیده می شود که سرپوشیده است وگویا برای آب جاری از یخها بوده است.

بلندترین گنبد

تلک آباد ازبزرگترین روستاهای سرسبز و مصفای حاشیه کویر مرکزی است که در ۳ کیلومتری غرب زواره قرار دارد. این روستا مرکز دهستان ریگستان در بخش زواره بوده و مسیر کاشان به خور و بیابانک و طبس از کنار آن می گذرد. در این روستا دورنمای گنبدی بزرگ از کیلومترها مسافت نظر رهگذران را به خود جلب می کند که در فضای سرسبز و خرم قرار دارد و به همین دلیل این روستا به یکروستای زیارتی و سیاحتی تبدیل شده است و عاضقانحریم ولایت وامامت از اطراف و اکناف برای زیارت مرقد مطهر وانور مقدس حضرت خالد ابن عون ابن موسی بن جعفر (ع) مشهور به امامزاده شاهزاده مراد(ع) که از یادگاران هفتمین پیشوای شیعیان است به این روستا می آیند طرح جدید بارگاه ملکوتی این امامزاده بازیر بنایی به وسعت ۳ هزار متر مربع توسط افراد نیکو کار دردست اجراست.

آب انبارهای زواره

از دیگر جاذبه های تاریخی زواره آب انبارهایی است که در چندین نقطه شهر در درون زمین جای دارند و در گذشته چون سقاهایی بوده اند که مردم را حیات می‌بخشیده‌اند ولی امروزه مخزن این آب انبارها نه تنها از نعمت آب محرومند بکله از رسیدن هوا نیز به درون آنها ممانعت شده و به فراموشی سپرده شده اند.

کاخ تاریخی سرهنگ آباد

کاخ زیبای سرهنگ آباد از جلوه های هنر معماری مربوط به عهد قاجاریه است که در روستای سرهنگ آباد از توابع بخش زواره ساخته شده است و اینک بر اثر بی توجهی در حال فرو ریزی است.

فرهنگی وزبان ومذهب مردم زواره(در گذشته های دور)

از تفکر در آثار دوران باستانی زواره بخوبی معلوم میگردد که در محیط آنجا اصول فرهنگی وجود داشته است چه معبد بن کیه که بطور مسلم مربوط به بقرنها پیش از زمان ظهور اسلام است از این نکته حکایت می کند که مردم قدیم زواره دارای فرهنگ ومذهبی بوده اند وبارو وحصار ودهستان های اطراف ومحلات قدیمی نیز تائید میکند که سکنه قدیمی آشنا بفرهنگ زمان ومایل بتمدن بوده اند.

زبان مردم زواره قبل از طلوع اسلام وهجرت سادات طبا طبا بطور یقین زبان پهلوی (گبری)بوده است که تااین تاریخ هم بین عوام وطبقه غیر سادات معمول است حتی مرشدی زواره ای که در عصر صفویه میزیسته است بزبان مزبور یک رباعی سروده که در بیان اوضاع عمومی فرهنگ اردستان اشاره گردیده است .ولی زبان معمولی مردم از دو سه قرن باین طرف همان فارسی معمولی است.

اوضاع فرهنگی زواره بعد از اسلام پیوسته در ترقی بوده است ومیتوان گفت فرهنگ آنجا از فوت ناصرالین شاه ببعد سیر نزولی کرده است تا این اواخر که بوضع فرهنگ انجا از طرف دولت توجه شده وانتظار می رود این دارالعلم دوران فرهنگی خود را تجدید نماید.

از مطالعه تاریخ معلوم میشود که زواره دانشمندان بزرگی مخصوصا” در علم تفسیر وتجوید قران وحفظ حدیث تربیت کرده است .مانند:

ابونصر ازواری ،سید غیاث الدین جمشید زواره ای.علی بن حسین زواره ای ودر حکمت وفلسفه حکیمی مانند میرزا حسن جلوه را تقدیم عالم علم ومعرفت نموده است .

بطور کلی مردم زواره صدی هشتاد (۸۰%)بسوادند ومعمولا”قران را با تجوید میخوانند ودر قدیم علمای بزرگی در فن تجوید مانند ملاحافظ زواره ای وملا شاه محم زواره ای داشته است.

مرد م زواره در شبیه خوانی وتعزیه داری معروف وحتی بشهر ها وقصبات مجاور رفته هنر نمائی می کردند واز این رو عده زیادی با القاب قتله ویا اسراء کربلا ملقب بودند .