روستای خُنگ

روستای «خُنگ»، روستایی است در دهستان القورات از توابع بخش مرکزی شهرستان بیرجند استان خراسان جنوبی. در لغتنامه مرحوم دهخدا در معرفی روستای خنگ آمده است: «دهی است از دهستان القورات بخش حومه شهرستان بیرجند با ۹۲۴ تن سکنه. آب آن از قنات محصول آن غلات و زعفران شغل اهالی زراعت وراه آن مالرو». این روستا با وسعت تقریبی ۲۰ کیلومتر مربع در فاصله ۴۵۷۰۰ متری شمال بیرجند (از جاده القورات) قرار داشته و در موقعیت جغرافیایی ۳۶۵/۱۴/۳۳ عرض شمالی و ۵۹/۲۰/۱۱۰ طول شرقی قرار دارد. فاصله خط مستقیم (هوایی) روستای خنگ تا شهر بیرجند ۴۱۲۰۰ متر می باشد. این روستا به مانند دهلیزی در بین ارتفاعات قرار گرفته است. این کوه ها با ارتفاع متوسط ۱۵۰متر از سمت شرق و غرب و جنوب روستا را در بر گرفته و از سمت شمال به دشت سرپشته و نوده ختم می شود. روستای خنگ با مزارع و باغات زرشک خود به حالت نواری سرسبز از شمالی به جنوب به صورت موازی با ارتفاعات و به حالت دره مانند کشیده شده است که از سمت جنوب به مزارع و باغات روستای “رویخت” و از سمت شمال به مزارع و باغات روستای “نوده” ختم می گردد. این روستا از شرق به روستای “مزداب”و از سمت غرب به “جاده اصلی مشهد – بیرجند” متصل می گردد. ارتفاع این روستا از سطح دریا ۱۸۱۵ متر ( ۳۴۵ متر بلند تر از شهر بیرجند) و آب و هوای آن در تابستان خنک و معتدل و در زمستان سرد وکوهستانی است و از جمله مناطق خوش آب و هوا و ییلاقی منطقه به شمار می رود. در مجموع تحت تأثیر آب و هوای کویری، اختلاف فاحشی بین فصل های زمستان و تابستان این روستا وجود دارد. «خُنگ» یا «خنج» یا «هُنگ» در فارسی باستان به معنای «گوشه و بیغوله» بوده ‌است. «خنج» نیز معّرب و در اصل «خُنگ» یا «هُنگ» به ضم خاء و سکون نون و گاف فارسی به معنی کَُنج و گوشه نوشته شده ‌است. گورستان های بسیار قدیمی در شمال غرب و همچنین جنوب روستا و قبرهایی که علایم آن مربوط به قبل از دوره اسلامی است، گویای سابقه چند هزار ساله سکونت در این روستا می باشد. روستای خنگ دارای سه قنات عمومی به نام های (کاریزسر، کاریز استخر کهنه و کاریز حاجی حسن) و همچنین باغ ها و منازل بزرگ و زمین های کشاورزی آبی و دیمی و چند کلاته و چشمه دراطراف روستا می باشد. مردم روستای خنگ درگذشته های دور و نزدیک علاوه برکشاورزی و دامداری به کار تجارت و حمل و نقل و خرید و فروش کالاها و محصولات کشاورزی و باغی و مواد اولیه صنعتی از جمله قالی، قالیچه، پشم، کرک، دانه های روغنی، داروهای گیاهی، زعفران، گندم، جو، زرشک، بادام، آلو، انواع خشکبار و همچنین انواع دام و فرآورده های کشاورزی و دامی و صنعتی مربوطه به هریک از دوران خود نیز مشغول بودند. از مهمترین محصولات این روستا انواع محصولات باغی و سردرختی شامل: عناب، انگور، آلو، گلابی، سیب، انار، سنجد، بادام، توت، گندم، جو، شلغم، چغندر، هندوانه، خربزه، یونجه، گاورس، سیب زمینی، پیاز، گوجه فرنگی، زعفران و درسال های اخیر بیشتر زرشک می باشد. به علت وسعت مزارع وکشتزارها و مناطق تابعه، این مناطق دسته بندی و با نام های مختلف نامگذاری گردیده است که تعدادی از آنها عبارتند از: دم آسیاب کهنه، شیب زرشکی ، زمپر، شبرنگ ، تخته آتشکار ، استخرکهنه ، پیش مزار، ورو (به معنی ورای آب)، تخته لکه، کلاته آقا، تگ چاه خنگی، تگ غال روباه، تگ شغالی، تگ میرزاقاسمی، تگ درخت، تگ میانی، پابال زرمش ، انبیزکوه ، آغل حسن میرزاعلی، زردان، سرپشته، گچ کنان، تگ درخشی، تگ نیم زلال، تگ پی، چشمه زبانه، چشمه گنبد و … . روستای خنگ دارای موقوفات بسیار زیادی (آب و زمین های کشاورزی) بوده که درآمدهای آن بیشتر صرف مراسم مذهبی در محرم و صفر به ویژه پذیرایی از خیل عزاداران حسینی در دهه اول محرم می گردد. از جمله صنایع دستی که به صورت فعالیت های جانبی و محدود در بین اهالی مردم روستا رایج است میتوان به قالی بافی، گلیم بافی، خیاطی، گلدوزی و تابلو بافی اشاره کرد. براساس سرشماری سال ۱۳۸۵ روستای «خُنگ» دارای ۶۶۵ نفر و ۱۴۳ خانوار جمعیت بوده که از این تعداد ۳۸۳ نفر زن و۲۸۲ نفر مرد می باشند. *** اماکن مذهبی روستا عبارتند از: ۱) مسجد جامع :که در میدان پای درخت و در کنار جوی آب از قنات اصلی ده واقع شده و سابقا به صورت گنبدی و شبستان با ۶ گنبد بر روی ستون های خشتی بزرگ و یک حیاط در سمت قبله و یک درخت بزرگ پشه خوان در داخل حیاط و همچنین یک درب خروجی از قسمت حیاط به سمت کوچه مجاور حسینیه فعلی ساخته شده بود. نمای ساختمان و دیوار حیاط با خشت پخته و یا آجر ساخته شده و در بخش شمالی ساختمان اصلی و در امتداد درب ورودی اصلی به سمت حیاط مسجد یک راهروی طولانی و نسبتا تاریک وجود داشت که دارای دو درب چوبی با کتیبه های شیشه ای بلند برای ورود آقایان و بانوان به داخل شبستان درسمت چپ واقع و درانتهای دیوار سمت راست این راهرو نیز یک راه پله ی صعب العبور برای رفتن پشت بام وجود داشت. در داخل مسجد یک منبر چوبی پشت به دیوار شرقی و پنجره سمت میدان پای درخت و رو به قبله وجود داشت که بزرگان و پیرمردها به ترتیب در دو طرف منبر می نشستند. در حال حاضر آن ساختمان قدیمی کاملا تخریب و از نو تجدید بنا و تمامی زمین مسجد سابق به ساختمانی نسبتا وسیع باز سازی شده است. ۲) حسینیه ابوالفضلی: در مجاورت مسجد جامع و کنار آبشار قنات اصلی و در زیر سایه یک درخت توت بسیار بزرگ و با صفا قرار دارد که هنوز هم تنه تنومند و بقایایی از شاخه های گسترده آن وجود دارد. ساختمان حسینیه فعلی پیش از انقلاب و قبل از تجدید بنای مسجد جامع بازسازی شده است. ۳)مسجد خواجه (مسجدی ۳۷۰ ساله): این مسجد که احتمالا قدیمی ترین مساجد روستاست؛ براساس سنگ نوشته موجود مربوط به دوره شاه عباس دوم می باشد. در بخش فوقانی مسیر چاه های کاریز استخر کهنه و در مجاورت حمام عمومی واقع و وضوخانه آن نیز به شکل یک تونل باشیب مناسب در عمق تقریبا ۶ متری زیر محوطه مسجد ساخته شده که درنوع خود بسیار جالب می باشد. این راه آب که به آن در اصطلاح محلی (چَخ پَه یَو) می گویند از طریق پله های تعبیه شده به عمق مسیر قنات متصل می باشد و علاوه بر کاربری برای وضوخانه امکان برداشت آب بسیار خنک و کاملا بهداشتی برای اهالی فراهم می نموده است. ۴)مسجد صاحب الزمان (عج): که در واقع نمازخانه ای کوچک و در محله ی موسوم به (پــه توبیجو) در نزدیکی دهنه کاریز حاجی حسن، واقع گردیده است. ۵) مسجد حضرت ابوالفضل (ع): در محله موسوم به بلند ده توسط یکی از خیرین ساخته شده است. این مسجد شامل یک سالن و آشپزخانه و مهمانسرای کوچک می باشد. ***جاذبه های تاریخی و طبیعی روستای خنگ عبارتند از: ۱)قلعه پایین ده: در حد فاصل بین بنای موسوم به آسیاب کهنه و میدان پای درخت و سمت شرقی راه مسیر کشمان و ورودی شمالی از سمت نوده ، قلعه و محوطه محصور نسبتا بزرگی وجود داشته که بنا به اظهار افراد بزرگسال روستا دارای دیوارهای بلند و درب ورودی مستحکم بوده و در مواقع خطر به عنوان مخفیگاه از آن استفاده می شده است. ۲) قلعه بلند ده: قلعه مخروبه شمال روستا یا منطقه بلند ده که در سال های اخیر تخریب و بنای دبیرستان کار و دانش فعلی بر روی آن ساخته شده است. این قلعه که بقایای آن به شکل یک چهار دیواری تقریبا ۲.۵ در ۲.۵ متر و به ارتفاع حدود ۴ متر وجود داشت در مدخل و ورودی روستا از سمت جنوب و روستای رویخت، بر فراز تپه ای نه چندان بلند و در کنار یک تونل زیر زمینی که در اصطلاح محلی به آن «لون» گفته می شود قرار داشت. می توان حدس زد که تونل مورد اشاره به عنوان جان پناه و استراحتگاه نگهبانان به ویژه در سرمای زمستان مورد استفاده قرار می گرفته است. در کنار این قلعه یک سنگ بزرگ سیاه رنگ و بشکه مانند بطول تقریبی ۱.۵ متر و قطر تقریبی ۷۰ سانتیمتر افتاده بود که ربطی به آن قلعه نداشت و به آن «سنگ خراس» می گفتند و گفته می شد درگذشته های دورتر در گارگاههای روغن کشی مورد استفاده قرار می گرفته است. قسمت میانه و به اصطلاح کمر این سنگ در اثر کثرت استفاده تا حد بسیار زیادی ساییده شده وکاملا گود شده بود. احتمال دارد سنگ مذکور در زمان تخریب قلعه در زیر خاک همان محل مدفون شده باشد. ۳)آسیاهای بادی: این آسیاب ها که منسوب به مرحوم گندمی و مرحوم حسین غلام بوده و به همین نام هم معروف بود؛ واقع برتپه های شرقی مشرف برروستا و در ناحیه موسوم به “پشت خرمنو” به ترتیب از شمال به جنوب در امتداد هم قرار داشت و نظر هر بیننده ورهگذری را به خود جلب می کرد. طریقه ساخت این آسیاب ها با استفاده از یک دیفرنسیال بزرگ و یک میل گاردن نسبتا بلند به صورت وارونه و یک عدد پروانه حلبی ۶ پر متصل به کاسه چرخ در یک طرف دیفرنسیال ساخته شده بود که با نیروی باد پروانه ها به حرکت در آمده و پلوس و دیفرنسیال و میل گاردن حرکت را به سنگ بزرگ آسیاب که در منتها الیه میل گاردن و نزدیک به سطح زمین و در داخل یک اطاقک قرار داشت منتقل می نمودند. با چرخش نسبتا آرام سنگ فوقانی گندم به لای سنگ ها منتقل و تبدیل به آرد می شدند . آرد حاصل از این آسیاب ها به دلیل آنکه به آرامی و بدون اصطکاک و حرارت زیاد تولید می شد از مرغوبیت خوبی برخوردار و امکان پخت نان با عطر وکیفیت بسیار عالی را میسر می نمود. این آسیاب ها از حدود ۴۰ سال قبل به این طرف بتدریج تخریب و در حال حاضر اثری از آن باقی نمانده است. ۴)آسیاهای آبی: شامل آسیاب کهنه (در شمال روستا و در ورودی کشمان که بسیار هم قدیمی است وکسی بیاد ندارد کی و چگونه مورد استفاده بوده) بنای آن از آجر و ساروج است. بخش اصلی ساختمان (تنوره) آن درحال حاضر موجود می باشد.آسیاب دیگر که آنهم در فاصله سال های ۴۰ تا۵۰ هنوز بقایای آن وجو داشت در حدفاصل روستای خنگ به رویخت و درحاشیه کانال مسیر رود خانه فصلی و در زیر یک آبشار زیبا واقع شده اشت و تنوره آن محل آب تنی جوانان روستا بود. فشار و حجم آب در حدی بود که صدای آبشار مانع از انتقال صداها شده و افراد مجبور بودند از فاصله نزدیک و با صدای بلند صحبت کنند. برای انتقال آب به آن سوی کانال یک حفره سیمانی به شکل شتر گلو وجود داشت که در اصطلاح محلی به آن “سکنجه” گفته می شود. نمونه های دیگری از این نوع سکنجه ها در دو منطقه دیگر از کشمان برای انتقال آب ساخته شده و هنوز هم مورد استفاده می باشد. کوره های گچ پزی، حمام قدیمی و «چخ په پو» سنگ خراس، سنگ های آسیاب آبی و بادی با قدمت چند صد ساله از دیگر آثار تاریخی این روستا هستند که برخی از آنها در سال های اخیر تخریب و یا درحال نابودی می باشند. ۵) میدان پای درخت : از میادین قدیمی و در شمال روستا و مرکزیت منطقه موسوم به پایین ده و در مجاورت مسجد جامع و حسینیه قرار دارد. این میدان در دهه اول محرم و در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی محل اجتماع دسته های عزاداری و اجرای مراسم شبیه خوانی می باشد. در گذشته نیز از این میدان به عنوان بارانداز شتر های حامل خرما و نمک و زغال و قیچ و محلی برای کشتار و عرضه گوشت ….. و همچنین بازار خرید و فروش احشام توسط فروشندگان دوره گرد و در مواقعی هم اسقرار استادکاران آهنگر استفاده می شده است. در قسمتی از حاشیه این میدان اطاق هایی به عنوان مسافرخانه وجود داشته که زمین و ساختمان های آن جزو موقوفات و مورد استفاده مسافران و دوره گردها بوده است. در بخش غربی و جنوبی این میدان ۵ درخت بسیار بزرگ پشه خوان و توت و یک حوص آب وجود داشت که به دلیل موقعیت مناسب و سایه خنک درخت های آن غالبا در فصل تابستان مورد استفاده مسافران و استراحت اهالی و بعضا هم بازی های گروهی بچه ها قرار می گرفت.