روستای اسفاد

روستای «اسفاد» از توابع شهرستان زیرکوه استان خراسان جنوبی است. این روستا در فاصله ۱۰۲ کیلومتری از شهرستان قائن و فاصله ۱۵ کیلومتری از مرکز شهرستان زیرکوه (شهر حاجی آباد) قرار داد. روستای اسفاد از شرق به بیابان منتهی است، از غرب با رشته کوه شاسکوه همجوار است، از جنوب با روستای میرآباد و از شمال با روستای آبیز همسایه است. اسفاد دارای آب و هوایی بسیار مطبوع بوده و محدوده جغرافیایی این روستا منطقه ای به مختصات ۳۳ درجه و ۴۴ دقیقه و ۶ ثانیه شمالی و ۵۹ درجه و ۵۶ دقیقه و ۲۵ ثانیه شرقی است که بر روی کوهپایه های رشته کوه شاسکوه واقع شده و دارای زمینی آبرفتی و بسیار حاصلخیز می باشد. تنوع گیاهی در این منطقه نیز بسیار زیاد و قابل توجه است؛ که البته با واقع شدن خشکسالی های پی در پی و کمبود بارندگی کاهش چشمگیری در سطح کمی و کیفی رویش، رشد و باروری گیاهان این منطقه مشاهده می شود. محصولات زراعی و باغبانی متنوعی در این روستا تولید می شود و باغبانی و کشاورزی در این روستا متکی به آب قنات می باشد که آن هم بسیار کاهش یافته است. محصول اصلی روستا زعفران می باشد که از مرغوبیتی مثال زدنی برخوردار است. سابقه تاریخی و فرهنگی «اسفاد» چندان روشن نیست. کتاب «تاریخ حافظ ابرو» تالیف شهاب الدین عبدالله خوافی قرن نهم ذیل ولایت زیرکوه قاین از توابع قهستان از قریه اسفاد نام برده است. این روستا به لحاظ نزدیکی به آبیز که سابقه طولانی داشته و نیز به خاطر داشتن قنات پر آب و موقعیت خاص خود که مسلط بر دشت است دارای سابقه سکونت از اوایل ظهور اسلام و شاید قدیمی تر باشد. بعید نیست در دوره ساسانی ناحیه آبیز و اسفاد که چشمه ها و قناتهای بزرگی داشته مورد توجه فرماندهان و امرا واقع شده باشد. «درخت سرو کهنسال اسفاد» در سال ۱۳۹۴ در فهرست میراث طبیعی- ملی ثبت گردید. این درخت کهنسال در میان زمین های کشاورزی روستا واقع شده و دارای ظاهری بسیار زیبا و منحصر به فرد است. تنه دارای گره ها و پیچ خوردگی های زیادی بوده و در سمت شرق توخالی می باشد. تنه این درخت از فاصله ۵/۲ متری از سطح زمین به ۴ شاخه فرعی تقسیم شده که محیط بزرگترین شاخه آن ۵/۲ متر است. این درخت با محیط تنه ۴۰/۸ متر از سطح زمین و ۳۰/۷ متر از ارتفاع برابر سینه و ارتفاع ۱۹ متر از نظر مردم منطقه بسیار ارزشمند و قابل احترام بوده و در گذشته از چوب این درخت جهت هیزم پخت و پز نذری در ایام خاص استفاده می شده است. «قنات اسفاد» نیز از دیگر ویژگی های روستای اسفاد است. طول این قنات ۵۵۰ متر است و تعداد ۱۰ میله چاه دارد. عمق مادرچاه این قنات، ۱۲ متر و فاصله مظهر تا محل آن ۶۰۰ متر می‌باشد. دبی این قنات ۵ لیتر بر ثانیه است و اراضی تحت کشت این قنات ۱۰ هکتار می‌باشد. «قلعه اسفاد» از دیگر جاذبه های طبیعی روستای اسفاد است. گفته می شود این قلعه از لحاظ استراتژیکی و صعب العبور بودن اهمیت چندانی نداشته چرا که نسبت به ارتفاعات اطراف به آسانی قابل تسخیر است. احتمال دارد این قلعه در مواقع ضروری و بحرانی که ساکنین احساس خطر می کردند مورد استفاده قرار گرفته زیرا در پایین این تپه و به فاصله ۲۰۰ متری، بقایای خانه ها و معماری مسکونی که در حال حاضر به صورت تپه ماهور در آمده، دیده می شود. در اطراف قلعه دیواری از سنگ لاشه و برج هایی وجود داشته که بدین وسیله حفاظت از قلعه را آسانتر می کرده است. اتاق ها تماما از سنگ لاشه ساخته شده به وسیله راهروها و درگاه ها به هم ارتباط داشته اند. مردم اسفاد معتقدند از کنار قلعه از بدنه تپه تونلی بوده که قلعه را به قریه قدیمی اسفاد متصل می ساخته است. احتمالا این قلعه به چاه های قنات مرتبط بوده و از آن طریق به قلعه قدیمی رفت و آمد داشته اند. لذا با توجه به موقعیت روستای اسفاد و نیز بقایای معماری مانده در قلعه، تاریخ آن حداقل به حدود ۷۰۰ سال قبل می رسد. اهالی محل اظهار می دارند در قسمت قدیمی اسفاد مسجد جامعی بوده که شباهت کاملی به مسجد جامع افین داشته است و در طی دهه اخیر تخریب و به جای آن مسجد جدیدی از آجر ساخته شده است. اگر چنانچه این مسئله صحت داشته باشد قلعه مربوط به دوره سلجوقی است که مردان اسماعیلیه آن را برای مخفی شدن مناسب دانسته اند.