جزیره هرمز

جزیره هرمز در موقعیت جغرافیایی N270351 E562720 در استان هرمزگان و در دهانه تنگه هرمز واقع است. جزیره هرمز اصولاً یک گنبد نمکی است که درآن سازندهای آذرین و غالبا آتشفشانی تیپ غالب سنگ شناسی را تشکیل می دهد و مکان مشخص سازند معینی به نام سری هرمز است. سری مزبور شامل سنگ نمک و گچ همراه توده ها و قطعات سنگ های رسوبی و آذرین است و مجموعه ای از سنگ ها را تشکیل می دهد که شباهتی با هیچ یک از ردیف های سازند دوران دوم و سوم که اطراف گنبدهای نمکی را فرا گرفته است ندارند. هرمز به مساحت ۴۲ کیلومتر ودر ۸ کیلومتری بندرعباس قرار دارد. وجود کانی ها و سنگهای زیبا، لقب موزه زمین شناسی و بهشت زمین شناسان را برای این جزیره به ارمغان آورده است.وجود آبسنگ های مرجانی، سواحل صخره ای ، غارهای دریایی درکنار پوشش گیاهی بومی وحیاط وحش ساکن دراین جزیره و برخی یادمانهای تاریخی و فرهنگی پیوند خورده با زندگی بومی از ویژگیهای این جزیره است. املای صحیح آن هرموز یا هرمزد برگرفته از کلمات خورموز یا خورموغ به معنی لنگرگاه و بندر ایالت موغستان (میناب) بوده است که به واسطه کثرت استفاده از غلط مشهور امروزه هرمز خوانده می‌شود.

تاریخچه

هرموز اصلاً نام بندری معتبر در مصب رود میناب با خلیج فارس بوده است. شهر میناب کنونی برروی خرابه‌های این بندر ساخته شده است. هرموز قدیم در اوایل عهد مغول تجارت پر رونقی داشته است. با هجوم مغولان در حدود سال ۷۰۰ هجری، مردم شهر هرموز ابتدا به جزیره قشم و سپس به جزیره هرموز که در آن زمان زرون (معرب آن جرون که بعدها نام بندری در محل بندر عباس کنونی شد و به تلفظ پرتغالی بندر گمبرون خوانده شد) نام داشت کوچ نمودند و شهری در آن بنا کردند و نام آنرا به یاد شهر قدیم خود هرموز گزاردند. به تدریج و طی قرون بعد این شهر نام خود را به همه جزیره داد و بندر جرون (گمبرون بعدی) نام خود را از آن وام گرفت. عظمت شهر و جزیره هرموز به قدری شد که دو قرن بعد و تا زمانی که توسط پرتغالی‌ها اشغال شد مرکز ولایات خلیج فارس از جمله بحرین بوده است. شاه عباس در سال ۱۶۲۲ میلادی جزیره هرموز و سواحل جنوبی ایران در خلیج فارس را از اشغال پرتغالی‌ها خارج ساخت و شهرهای هرموز و گمبرون را تخریب نمود و بندر عباس فعلی را بر خرابه‌های گمبرون استوار کرد. هرمز امروز به هیچ عنوان رونق گذشته را ندارد.

۲۱ آوریل سال ۱۶۲۲ سپاه ایران جزیره هرمز را از بزرگترین امپراتور قرن باز پس گرفت و جایگاه خود را در جهان در فهرست ابرقدرتهای قرن شانزدهم ثبت کرد. انگلیسی‌ها نیز ۴ کشتی خود را با خدمه فنی در اختیار ارتش امام قلی خان گذاشتند.آلبوکرک(پرتغالی) اعتقاد داشت هرکشوری که سه نقطه مالاگا- عدن و هرمز را در اختیار داشته باشد بر تجارت دنیا حاکم خواهد بود. اهمیت هرمز آنقدر بود که استعمارگران انگلیسی را نیز به طمع انداخته بود. سپاه ایران بدلیل شکایت‌های ایرانیان گمرون قصد تنبیه پرتغالی‌ها در خلیج فارس کرد و نه تنها جزیره هرمز را آزاد ساخت بلکه پرتغالی‌ها را تا مومباسا درکنیا مجبور به عقب نشینی کرد. و این مقدمه‌ای برای شکست‌های پی در پی پرتغال در شرق آفریقا. شد و با حمایت شاه ایران، امام مسقط موفق شد قلعه عظیم ممباسا را در جنگ خونینی که به جنگ صلیبی ممباسا معروف است را تصرف کند. ایران تا سال ۱۸۲۰ پرچمدار تمام خلیج فارس و دریای عمان و بحر فارس شد. انگلیس که از شکست پرتغال خرسند بودندو به قدرت ایران اعتراف داشتندوایران را تنها رقیب قدرتمند عثمانی ها می دانستند.حتی درعهدنامه مجمل ۱۸۰۹ و عهدنامه مفصل ۱۸۱۲ مجمل و مفصل زمانی که انگلیس به عنوان ابرقدرت جهان ظهور می کرد حاکمیت ایران را بر کل خلیج فارس برسمیت شناخت.

جاذبه های اکوتوریستی

آبسنگهای مرجانی

آبسنگهای مرجانی از زیر سیستم های دریایی هستند که در آبهای کم عمق گرمسیری و نیمه گرمسیری یافت می شوند این اکوسیستم ها به طور عمده شامل بستر سخت و مشخصاٌ با صخره های آهکی می باشند که در آنها مرجانها به همراه خرده سنگها و ماسه های پراکنده غالب هستند. آبسنگهای مرجانی پس از جنگلهای گرمسیری دومین بیوم غنی دنیا را تشکیل می دهند. آبسنگ های مرجانی هرمز با ۱۲۵ هکتار در جنوب شرقی جزیره در موقعیت جغرافیایی ۱۷ ۰۳ ۲۷ عرض شمالی و ۰۳ ۳۰ ۵۶ طول شرقی قرار دارند این زیستگاه، مکان مناسبی برای تغذیه و فعالیت لاک پشتان دریایی است و تنوع آبزیان در آن بالاست. این مرجانها در زمان جزر از آب خارج می شوند و یکی از جاذبه های جزیره هرمز برای طبیعت گردان محسوب می شوند.

جنگلهای مانگرو

اجتماعات حرای جزیره هرمز، اجتماعی دست کاشت است که با وسعت ۱۶هکتار در موقعیت ۲۲ ۰۵ ۲۷ عرض شمالی و ۴۸ ۲۸ ۵۶ طول شرقی بر یک پهنه گلی قرار دارد و این محدوده زیستگاه حدود ۱۰۰۰ قطعه از ۲۰ گونه پرنده آبزی و کنارآبزی از قبیل اگرت ها، پرستوهای دریایی و کاکایی ها می باشد.
این اجتماعات گیاهی تنها رویش های چوبی ناحیه جزر و مدی سواحل گرمسیری ونیمه گرمسیری می باشند که توانایی مقابله با شوری آبهای دریایی به واسطه مکانیزم های مختلف از ویژگیهای انحصاری این گیاهان به شمار می رود. این مانگرو ها از شرایط زیستگاهی مطلوب برای شمار بسیاری از آبزیان دریایی و پرندگان آبزی بر خوردار می باشد. آبراهه های اجتماعات مانگرو به واسطه غنی بودن از پوده های گیاهی آلی و دریافت مواد مغذی، ارزش پرورشگاهی بالایی برای گونه های آبزی دارا می باشند و از این جهت نقش غیر قابل جانشینی در زنجیره غذایی دریا عهده دار هستند.

لاک پشتان دریایی

لاک پشتان دریایی را میتوان از مظلوم ترین آبزیان دریایی قلمداد نمود که به سبب بی مهری انسان تنوع و جمعیت گونه و زیستگاه های بسیار محدودی یافته اند. از میان ۵ گونه لاک پشت دریایی شناسایی شده در آبهای خلیج فارس، دو گونه شامل لاک پشت دریایی سبز(mydas chlonia) و لاک پشت منقار عقابی(Eretmuchelys imdricata) بر روی سواحل شنی و ماسه های نرم با شیب ملایم در جزیره هرمز تخم گذاری نموده و درمناطق مرجانی و مناطق واجد علفهای دریایی و جنگلهای مانگرو به تغذیه می پردازند(دانه کار ،۱۳۷۷). زیستگاه های شنی مکان مناسبی برای تخم گذاری لاک پشتان دریایی محسوب می شوند که در کرانه ساحلی شرق هرمز با طول ۲۵۰۰ متر قرار دارد و بررسی های اخیر تراکم آنها را در این محدوده ۶۰ قطعه لاک پشت (لقمانی،۱۳۸۵) نشان داده است. این لاک پشتان از اواخر زمستان تا اوایل بهار هر سال به این سواحل برای تخمگذاری می آیند و حدود ۵۰ روز بعد بیرون آمدن بچه لاک پشت ها از تخم و حرکت آنها به سمت دریا از جمله جاذبه های است که بسیار از گردشگران علاقه مند به مشاهده آن هستند.

پرندگان آبزی

مناسب ترین مکان های زیستی پرندگان آبزی و کنار آبزی در جزیره هرمز، جنگلهای مانگرو و پهنه های گلی شمال شرق جزیره، زیستگاه جلبک های دریایی درسمت شرق و جنوب شرق جزیره و همچنین بسترهای صخره ای بیرون زده از آب و سواحل صخره ای غرب و شمال غرب جزیره می باشد که به علت وفور مواد غذایی، امنیت و آرامش پناهگاه مورد توجه قرار می گیرد.

جوامع جلبکی

زیستگاه اصلی جلبکهای دریایی نواحی صخره ای و سنگی است که دلیل آن لزوم وجود تکیه گاه ثابت برای رشد است. عمده ترین زیستگاه های جلبکها در محدوده بین جزر و مدی قرار دارد. بسیاری از موجودات دریایی و آبزیان نظیر نرمتنان، سخت پوستان، ماهیها، لاک پشت های دریایی و پستانداران دریایی از جلبکها به طور مستقیم تغذیه می کنند. فرش های جلبکی در کرانه های سنگی بویژه در هنگام جزر یکی از چشم اندازهای طبیعی و جاذب در جزیره هرمز محسوب می شوند که می توان این جلوه های طبیعی را در جنوب جزیره مشاهده نمود.

جاذبه های زمین شناسی

جزیره هرمز به عنوان نگین زمین شناسی خلیج فارس به دلیل تنوع بالای سنگ و کانی در آن معرفی شده است که یکی دیگر از جاذبه های این جزیره به خصوص برای علاقمندان به علوم ژئومورفولوژی می باشد. قسمت اعظم جزیره گنبد نمکی بوده و واحد فوق حدود ۶۹ درصد از مساحت کل جزیره را شامل شده و بخشهای جنوبی (نیمه جنوبی) جزیره را در برمی گیرد. سنگ نمک به همراه سنگ های دیگر به شدت متبلور و همچنین متحمل دگرگونی نیز شده است به طوریکه در بخش های جنوبی جزیره شبکه بلورهای عظیم نمک قابل رویت است. حلالیت و فرسایش پذیری شدید سنگ نمک و بر عکس مقاومت بلوک های سنگی همراه آن مثل ریولیتها، تراکیتها و بازالتها باعث ایجاد پستی و بلندی فراوان و فرسایش خشن سطحی در گنبد نمکی هرمز شده و یک توپوگرافی با بریدگیهای زیاد و یالهای تیز و غارهای نمکی به خصوص در بخش مرکزی و غرب را به وجود آورده است.

پهنه های گلی جزر و مدی

بخش های کم شیب سواحل جنوبی که در طول شبانه روز تحت تاثیر نظام هیدرولوژیک جزر و مد آب که حداکثر آن به بیش از ۴ متری نیز بالغ می گردد، واقع می شوند، در صورتی که از عناصر ریزدانه تشکیل یافته باشند با رخنمودن اراضی گلی دیده می شوند، این گستره ها به واسطه شیب کم ساحل و مصون ماندن از تلاطم دریا و امواج اغلب نواحی رسوبی غنی از موادآلی محسوب می شوند. لذا معمولا از پوشش گیاهی مطلوب و جمعیت بالای کف زیان برخوردارند که نه تنها حمایت کننده زنجیره غذایی دریا می باشند بلکه شرایط مطلوب زیستگاهی برای جلب پرندگان آبزی را فراهم می آورند پهنه های گلی جزیره هرمز به وسعت ۲۰۰ هکتار درشرق و شمال شرق جزیره قرار دارند.

سواحل شنی وماسه ای

این دسته از سواحل اغلب به صورت باریکه هایی با عرض حدود ۲۰ تا ۳۰ متر در سمت شرق جزیره تا جنوب دیده می شوند. که مورد توجه لاک پشتهای دریایی برای تخمگذاری می باشد لذا در ردیف مناطق حساس ساحلی جزیره قرار دارد. در سواحل شنی و ماسه ای معمولا در تمام فصول سال می توان حضور انواع پرندگان دریایی را مشاهده نمود. چنین سواحلی ازقابلیت تفریحی بالا برخوردارند. مناسب ترین دریا کنار برای شنا و تفریحات آبی محسوب شده و از این نظر قابل برنامه ریزی هستند.

کرانه های سنگی

این دسته از سواحل در مناطقی دیده می شوند که کوه و ارتفاعات سنگی در کناره ساحل وجود دارد و در سواحل جنوبی تا غرب جزیره مشاهده می گردند. این کرانه ها به صورت پرتگاه هایی با یا بدون باریکه های ماسه ای که هنگام جزر از آب خارج می گردد و یا به صورت مناطق سنگی و صخره ای کم ارتفاع و آب گرفته دیده می شوند. معمولا در کرانه های سنگی سمت جنوب غربی که به واسطه نزدیکی ارتفاعات به دریا ایجاد گردیده آبهای نزدیک کرانه عمیق بوده و در این مناطق می توان در اوقاتی از سال فعالیت پستانداران دریایی بزرگ را مشاهده نمود. کرانه های سنگی از تنوع بالای کف زیان ساحلی بویژه دو کفه ای ها و خرچنگ ها برخوردارند، همچنین بیشترین پهنه های جلبک جزیره نیز در این مناطق دیده میشود .یکی از جذابیت های این سواحل وجود غارهای دریایی است که در جنوب و جنوب غرب جزیره قابل مشاهده می باشد.

زیستگاه های خشکی

زیستگاه های حساس شامل شمال شرقی، جنوب و جنوب غربی جزیره به دلیل حضور پرندگان به خصوص در مناطق صخره ای به دلیل ارزش زیستگاه عقاب ماهیگیر می باشد. زیستگاه جبیر، خرگوش و جیرفتی بیشتر بخش مرکز جزیره به سمت جنوب را شامل می شود که گاه تا نزدیک منطقه شهری نیز دیده می شوند. زیستگاه لاک پشتان دریایی و محل تخم گذاری آنها در جنوب و جنوب شرقی جزیره به دلیل قرار گرفتن آنها در لیست گونه های در معرض خطر انقراض و فهرست سرخ IUCN می باشد. یکی دیگر از زیستگاه های حساس جزیره گستره آبسنگ های مرجانی در محدوده جنوب شرقی جزیره می باشد که در محدوده جزر و مدی دیده می شوند. زیستگاه کفزیان منطقه به دلیل اهمیت آنها در زنجیره غذایی نیز از زیستگاه های حساس منطقه می باشد. همچنین رویشگاه کهور ایرانی در جنوب و جنوب شرق از نواحی حساس پیکره خشکی جزیره می باشد.

قلعه پرتغالی‌ها

در سال ۹۰۹ دریانورد پرتغالی آلفونسو د آلبوکرک که به مستعمرات پرتغال در آسیا سفر کرده بود بر حسب اتفاق گذرش به خلیج فارس افتاد و با آن نواحی آشنایی پیدا نمود و بلافاصله با حضور در دربار مانوئل پادشاه پرتغال طرح خود برای اشغال جزایر خلیج فارس را ارائه نمود و به تصویب رساند. او در سال ۹۱۲ به خلیج فارس بازگشت و پس از کشتار و وحشیگری فراوان موفق به فتح هرموز در سال ۹۱۳ گردید و قلعه‌ای در جزیره هرمز ساخت. مردم هرمز در طول سالهای اشغال مکررا سر به شورش برداشتند که مهم‌ترین این شورشها مربوط به سالهای ۹۱۹ شمسی، ۹۲۵ شمسی، ۹۲۸ شمسی و ۹۵۷ شمسی بوده اند. جزیره در سال ۱۰۳۱ توسط یکی از امرای شاه عباس به نام امام قلی خان از اشغال خارج و آزاد گردید . هم اکنون آثار و خرابه‌های ابنیه و قلعه پرتغالی‌ها و توپهای آن در شمال جزیره در نزدیکی آبادی‌های فعلی دیده می‌شود.

فعالیتهای تفرجی

با توجه به منابع تفرجی طبیعی جزیره هرمز فعالیت های تفرجی مختلفی در حوزه گردشگری متکی به طبیعت می توان در این جزیره تدارک دید. همچنین در کنار ظرفیت های بالقوه طبیعی جزیره هرمز ویژگی های تاریخی و فرهنگی متنوعی بر غنای فعالیت گردشگری در این جزیره تاثیر گذار است و می تواند تکمیل کننده طبیعت گردی محسوب شود. از منابع گردشگری تاریخی و فرهنگی جزیره هرمز می توان به قلعه پرتغالی ها، برج ناقوس، قصر صورت، قصر بی بی گل، ویرانه های دارالعلم قدیم، خانه زعفرانی، برج تیر انداز، خرابه های شهر قدیم هرمز و زیارتخانه حضرت خضر اشاره کرد. همچنین دیدار از معدن خاک سرخ این جزیره را نیز می توان تجربه ای به یاد ماندنی توصیف کرد.