اصطلاحات گنبدهای نمکی

آشنایی با اصطلاحات گنبد های نمکی و توضیح هر کدام از آنها :
قبل از تعاریف این واژه‌ها به تعریف گنبد نمکی می پردازیم :
گنبدهای نمکی salt dome
همیشه یک لایه در اعماق زیاد وجود دارد که از جنس نمک است از آن جا که نمک دارای چگالی کم است و همچنین خاصیت روان کنندگی (Lubricant) دارد لایه های دیگر براحتی روی آن می لغزند اما اگر نیرویی از اطراف این لایه را تحریک کند و به آن فشار آورد این لایه کم چگال، به سمت بالا شروع به حرکت می کند و در لایه های بالایی خود نفوذ می کند و به سمت سطح زمین روانه می شود و ممکن است این حرکت در اعماق زمین متوقف شود و یا اینکه این گنبد نمکی لایه های زمین را طی کند و به سطح زمین برسد و گنبد هایی از نمک ظاهر شود این گنبدهای نمکی به دلیل اینکه دارای ترآوایی کم و شکل پذیری خوبی هستند می توانند به عنوان یک پوش سنگ (Cap rock) خوب عمل کنند.

گنبدهای نمکی به دو صورت شکل می گیرد.. گنبدهای نمکی متقارن، که به صورت دایره ای بوده و همچنین گنبدهای نمکی غیر متقارن که به صورت مستطیل، بیزوی و اشکال غیر متقارن دیگر شکل می گیرد..

همکنون می پردازیم به اصطلاحات گنبد نمکی :
یک) کارست که خود شامل (فروچاله ها – دولین – غار – دره های کارستی) # دو) چشمه های نمکی # سه) دره های گل کلم # چهار) آبشارهای نمکی # پنج) نمک چال ها یا یخچال های نمکی # شش) ساختارهای فرسایشی # هفت) کارن # هشت) درزها، گسل ها و چین ها
کارست چیست؟ توپوگرافی ویژه ای است که در اثر انحلال سنگ های قابل حل در آب (مانند سنگ آهک، نمک، ژیپس و غیره ) بوجود می آید. هنگامی که آب از قسمت های بالایی تپه ها و در راستای شکستگی های باریک موجود در سنگ جریان می یابد به آرامی و در طول زمان این سنگ ها دچار انحلال شده که. حفراتی در سنگ ایجاد می شود که کارست نامیده می شوند.. اشکال مختلف کارست در گنبد نمکی مادر به شرح زیر می باشد :
الف) فروچاله: یک حوضه و یا حفره قیفی شکل می باشد که در اثر سنگ های قابل حل زیرین و ریزش بخش های بالایی آنها بوجود می آید. در محدوده گنبد نمکی مادر تعداد زیادی از این ساختارها قابل مشاهده می باشد.
به طور کلی عامل کنترل کننده فروچاله ها، فرسایش آب و هوا، تکتونیک نمک، لیتولوژی و شیب می باشد.

تکتونیک چیست؟
زمین‌ساخت یا تکتونیک یکی از شاخه‌های زمین‌شناسی است که به مطالعهٔ تغییرشکل پوستهٔ زمین بر اثر تنش‌ها و کرنش‌های وارده در طول دوران‌های مختلف زمین‌شناسی می‌پردازد. هدف اصلی این رشته توجیه هندسه و نحوهٔ پیدایش سازه‌ها و ساختارهای زمین‌شناسی مانند طاقدیس‌ها، گسل‌ها، درزه‌ها و ناودیس‌ها‌ست. از سوی دیگر، زمین‌ساخت به مطالعهٔ ساختار درونیِ زمین، چگونگی تشکیل رشته کوه‌ها، اقیانوس‌ها، زمین‌لرزه‌ها و دیگر رخدادهای سطح زمین می‌پردازد.
لیتولوژی چیست؟
در گذشته، واژۀ لیتولوژی مترادف با پترولوژی گرفته می‌شد، اما امروزه لیتولوژی بر ویژگی‌های سنگ در نمونۀ دستی و رخ‌نمون‌ها تأکید دارد.. هر چه مقدار نمک نسبت به سایر ترکیبات تشکیل دهنده بیشتر باشد امکان توسعه این پدیده یعنی فروچاله ها بیشتر است.. که مهمترین عامل کنترل کننده فروچاله ها در گنبد نمکی مادر است..
پترولوژی (به انگلیسی: Petrology) (از ترکیب دو واژۀ یونانیِ «پِترا» به‌معنی سنگ و «لوگوس» به‌معنی مطالعه) یکی از شاخه‌های علم زمین‌شناسی است که به مطالعۀ منشأ، ترکیب، پراکندگی و ساختار سنگ‌ها می‌پردازد.
رخ نمون یا برون زد چیست؟
برونزد یا رخنمون که ترجمه واژه انگلیسی outcrop می‌باشد بخشی از سنگ بستر می‌باشد که بر سطح زمین آشکار شده است هر چند که در اکثر اوقات بوسیله خاک حاصل از فرسایش و یا پوشش گیاهی پوشیده شده است. در واقع رخنمون اطلاعاتی از وضعیت لایه‌های زیر سطح زمین در اختیار زمین‌شناسان قرار می‌دهد.
فروچاله ها از نظر شکل ظاهری می توان به انواع کاسه ای، مخروطی و میله ای تقسیم بندی کرد واز نظر تقارن هم فروچاله ها به دو دسته متقارن و نامتقارن می توان طبقه بندی کرد . در طول سیستم کارست زایی بعضی از فروچاله ها سریعا توسعه پیدا کرده به گونه ای که طول بعضی از آنها به بیشتر از ۲۵ متر و حجم آنها به بیشتر از ۱۰۰ متر مکعب می رسد. این حفرات در محل تقاطع درز و لایه بندی، پهن و وسیع می شوند.

ب) دولین چیست؟
دولین ها اشکال دایره ای یا بیضوی داشته و شیب دیواره های آنها تند است و در اثر ریزش سقف حفره های نزدیک سطح زمین یا از ریزش چشمه های کارستی بوجود می آید. کناره های آنها ناهموار است و سنگ ها در آن به صورت برهنه برون زده اند. اغلب کف آنها از ترکیبات رسی که از تخریب سنگ های آهکی ناخالص و دیگر سنگ ها بوجود آمده پوشانده می شوند. شکل بعضی از دولین ها حدفاصل بین یک تشت و قیف می باشد. اندازه و وسعت دولین ها هم متفاوت است و قطرشان متغیر است. همچنین عمق آنها از چند متر تا ۴۰ الی ۵۰ متر می رسد. به نظر می‌رسد که این دولین ها در این منطقه از پیدایش یک نقطه فرونشسته در سطح توده های تبخیری که آب های اطراف را به خود جذب می کند بوجود آمده است و آب های حاصله پس از هر بارندگی به جز همان نقطه عمیق جای دیگری نمی توانسته جاری باشد. بعضی از دولین ها بسیار بزرگ و در درون آنها حفره های متعددی وجود دارد و در اطراف آنها پوشش گیاهی دیده می‌شود.
ج) غار چیست؟
غار عبارت است از یک راهروی زیر زمینی که معمولا از یک مجری تقریبا افقی تشکیل شده که به مجرای فرعی متصل می شود. در گنبد نمکی مادر غارهای فراوانی وجود دارد که با انحلال رسوبات نمکی ایجاد شده اند. در محل ریزش آب در داخل غار معمولا نمک به صورت استوانه‌ای و یا مخروطی در سقف و کف غار متبلور می شود که به این ساختارها استالاگتیت و استالاگمیت می گویند. در درون غارها بلورهای نمک به صورت استالاگتیت یا استالاگمیت یا همان قندیل با اشکال متفاوتی بوجود آمده‌اند و به قدری زیبا تشکیل شده اند که اغلب غارها با استفاده از اشکال همین قندیل ها نامگذاری شده اند. طول غارها از غارهای کوچک از ۳۰ تا ۵۰ متری تا غارهای ۳۰۰ متری و ۵۰۰ متری و بزرگترین آنها هم ممکن است موجود باشد..
د) دره های کارستی چیست؟
دره های عمیق و باریکی هستند که در اثر انحلال آب تشکیل می شوند و معمولا دارای دیواره های تقریبا عمودی می باشند. معمولا این دره ها در محل شکستگی های اصلی سنگ بوجود می ایند. در محل گنبد نمکی مادر این دره ها به خوبی گسترش یافته اند.


چشمه های نمکی چیست؟
چشمه های نمکی که به فراوانی درون غارها و در سطح دره ها به چشم می‌خورد نیز از جاذبه های گنبد نمکی مادر به شمار می آیند لین چشمه ها بعضا به صورت نمک فشان نیز در منطقه دیده می شوند که نمک را به صورت خمیری فشرده و همراه با آب از درون آنها به بیرون راه می یابند ودر سطح گنبد به جریان می افتد. به دلیل بالا بودن درصد نمک در آب که حدود ۳۵۰ برابر بیشتر از آب دریا است و تبخیر زیاد در کنار چشمه های نمکی معمولا نمک شارها به اشکال متفاوت دیده می‌شوند. بلورهای نمکی از آب شور گنبد نمک در گرمای تابستان به وجود آمده‌اند. آب هایی که در کوه های نمکی جریان دارند آب های شور فوق اشباع هستند آبی بسیار شور که غلظت شوری آن در تابستان حدود ۴۵۰ در ۱۰۰۰ است ؛ یعنی حدود ۱۲ برابر شوری آب دریا، این آب شور البته بیشترا در زمستان ها در مسیرهایی کوه نمک جاری می شوند و دلیل آن هم بارندگی در این فصل است. اما همین آب شور، در تابستان به خاطر گرمای زیاد، شروع به بلور بستن می کنند و پدیده زیبایی شکل می گیرد. بلورها روی آب را می پوشانند و آب در زیر نمک های بلور بسته جریان دارد و آنقدر هم محکمند که به راحتی می توان روی آن پیاده روی کرد.

دره گل کلم چیست؟
شگفت انگیزترین بخش گنبد این دره زیبا و منحصر به فرد است دره ای که سطح آن یکدست با نمک های نارنجی رنگ و سفید رنگ به صورت گل کلم در آمده ، پوشیده شده است.

آبشارهای نمکی چیست؟
آبشارهای طبیعی که در مسیر آب راه های گنبد و در کوهپایه های پایین دست قرار دارند به شکل های مختلف و و در اندازه های متفاوتی در منطقه مشاهده می شوند. این مورفولوژی نشان دهنده این مطلب است که گنبد نمکی مادر همچنان در حال فعالیت است همچنین وجود این روانه های نمکی موید این موضوع است که گنبد نمکی موجود در منطقه علاوه بر صعود دارای گسترش جانبی نیز بوده است.

نمک چال ها یا یخچال های نمکی چیست؟
یخچال های نمکی در سطح شیب دار و حرکت ثقلی توده های نمک ودر جهت شیب گنبد به صورت پلکانی تشکیل شده اند. آنها در سطح خود اشکال متفاوت و رنگ های مختلف را بوجود آورده اند و به دلیل اینکه به یخچال های طبیعی شبیه بوده اند به این نام نامیده شده اند. چاله های بزرگ و کوچکی که در مسیر آب های روان وجود دارند از طریق کانال های ایجاد شده پر آب می شوند و بعد از اینکه آب تبخیر شد و نمک دردرون حوضچه ها خشک گردید، اشکال مختلف نمکی در کف این چاله ها بوجود می‌آید و نمک آنها نیز می تواند قابل استخراج باشند.
ساختارهای فرسایشی چیست؟
تخت دیو یا دودکش جن نیز یکی دیگر از ساختارهای نمکی گنبد نمکی مادر است که به دلیل اختلاف در میزان فرسایش سنگ ها وبه صورت ستون های کوچک و بزرگ بر روی گنبد خودنمایی می کنند. که بعضا به خاطر شکل شان نامگذاری هم شده اند.مثلا ستون انگشت خدا یا کلاه به سر از این جمله دانست ستون ها همانند نگهبانانی استوار و همیشگی برای گنبد محسوب می شوند..
کارن چیست؟
بریدگی هایی هستند که در سطح سنگ های تبخیری، کربناته، سولفاته، دولومیت و تمام برون زدهای نمکی گسترش می یابند و بعضا آب جویبارهای ضعیف باعث ایجاد بریدگی هایی با فرم های شگفت‌انگیز شده است.
درزها، گسل ها و چین ها چیست؟
درزهای زیادی در گنبد نمکی وجود دارد که بعضا منشأ تکتونیکی دارد و بعضی دیگر بر اثر انحلال و سرانجام کاهش حجم، وزن و انبساط به وجود آمده است. گسل های معکوس معمولا به صورت محیطی ودر حاشیه گنبدهای نمکی تشکیل می شوند وقتی گنبدهای نمکی شروع به صعود می کنند سنگ های روباره را نیز به سمت بالاجابه جا کرده و باعث می شوند که این سنگ ها بر روی لایه های اطراف گنبد رانده شوند که این امرمنجر به توسعه یافتن گسل های معکوس حاشیه ای می شود. وقتی یک گنبد نمکی شروع به صعود می کند لایه های روباره را نیز به سمت بالاجابه جا کرده و سبب ایجاد کشش در آنها می شود که این امر موجب تشکیل گسل های نرمال در راس گنبد می شود. به دلیل رژیم تکتونیکی فشارشی حاکم بر منطقه و همچنین به دلیل برونزد لایه هایی با خواص پلاستیکی بالا نظیر (ژیپس، مارن و به طور شاخص نمک)چین خوردگی های زیادی در محدوده قابل مشاهده بودهو این چین ها اشکال متنوعی را دارا هستند.

با تشکر از جناب آقای حمید پیری زاده