استان کردستان

موقعیت جغرافیایی

استان کردستان با وسعتی معادل ۲۹۱۳۷ کیلومتر مربع در قسمت غربی کشور ایران و در مجاورت مرز عراق قرار گرفته که از شمال به استان آذربایجان غربی و بخشی از زنجان از شرق با استان همدان و بخش دیگری از استان زنجان از جنوب با استان کرمانشاه و از سمت غرب با کشور عراق (استان کردنشین سلیمانیه) هم‌مرز می‌باشد. استان کردستان بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال ۱۳۸۴ دارای ۱۰ شهرستان، ۲۵ شهر، ۲۳ بخش، ۷۹ دهستان و ۱۷۶۷ آبادی دارای سکنه می‌باشد. شهرستان های استان عبارتند از: سنندج، بانه، بیجار، دیواندره، سروآباد، سقز، قروه، کامیاران ، مریوان و دهگلان . شهر سنندج مرکز استان کردستان در فاصله ی ۵۱۲ کیلومتر مربع از شهر تهران قرار گرفته است جمعیت استان کردستان بر اساس برآورد سال ۱۳۸۴ برابر ۱۱۹/۵۷۴/۱ نفر بوده است که شهر سنندج مرکز استان با جمعیتی معادل ۷۵۰/۴۱۹ نفر پرجمعیت‌ترین و شهر سقز بعد از آن دومین شهر پرجمعیت استان می‌باشد.

وضعیت طبیعی و اقلیمی استان کردستان:

استان کردستان منطقه‌ای کوهستانی است که با ارتفاع متوسط ۲۰۰۰ متر از سطح دریا از مرتفع‌ترین استان‌های کشور می‌باشد. جهت گسترش و استقرار ارتفاعات در استان به گونه‌ای است که نخستین بارندگی که از توده‌های هوای باران‌زا که به غرب کشور می‌رسند، بر روی ارتفاعات این منطقه صورت می‌گیرد. ریزش‌های جوی در نقاط مرتفع به صورت برف و در بخش‌های کم‌ارتفاع غالباً به صورت باران می‌باشد. میانگین سالانه بارندگی در استان معادل ۵۰۰ میلیمتر و بیشترین میزان بارندگی مربوطه به شهرستان مریوان با میانگین ۸۰۰ میلیمتر در سال است .

اختلاف ارتفاع بین بلندترین و پست‌ترین نقاط استان به حدود ۲۴۰۰ متر می‌رسد که کوه شاهو در جنوب غربی استان با ارتفاع ۳۳۰۰ متر بلندترین و منطقه آلوت در بانه با ارتفاع حدود ۹۰۰ متر کم‌ارتفاع‌ترین نقطه استان می‌باشد که این اختلاف ارتفاع موجب به وجود آمدن اقلیم‌‌های متفاوت می‌گردد و این موضوع از نظر گردشگری حایز اهمیت است. از نظر تنوع اقلیمی و وجود عوارض طبیعی و توپوگرافی، استان کردستان دارای جاذبه‌های متنوع و ارزشمندی است به ویژه اینکه اغلب شهرهای استان به علت قرارگیری بر روی تپه‌های بلند و شکل تپه ماهوری آنها چشم‌اندازهای زیبایی را به وجود آورده‌اند. بر اساس استانداردهای جهانی دمای مطلوب و مناسب برای جهانگردان بین ۲۰ تا ۲۵ درجه سانتی‌گراد است که با توجه به میانگین دمای روزانه استان، از اواسط اردیبهشت تا اواسط مهر ماه بهترین ایام برای سفر گردشگران به این منطقه است و میانگین دمای ماه‌های این دوره از ۲۲ تا ۲۸ درجه سانتی‌گراد متغیر است، در دو ماهه اول سال یعنی فروردین و اردیبهشت به علت بارندگی‌های زیاد و در نتیجه سرسبزی منطقه بهترین زمان برای برگزاری تورهای طبیعی و دیدار مسافران از طبیعت کردستان است. همچنین میانگین ۱۱۰ روزه تعداد روزهای یخبندان در استان زمینه بسیار مناسبی برای ورزش و جشنواره‌های زمستانی همانند ورزش مفرح و هیجان‌انگیز اسکی، صعودهای زمستانی به ارتفاعات استان و برگزاری جشنواره‌های زمستانی مانند جشنواره ی ساخت آدم‌برفی در استان را به وجود می‌آورد.

رودخانه‌های این استان عموماً به دو حوزه آبریز دریای خزر و دریاچه ی ارومیه می‌ریزند و تعدادی نیز وارد کشور عراق می‌شوند. رودخانه قزل‌اوزن که شعبات آن شامل: قم‌چقای، اوزن‌دره، تروال و شور می‌باشد به دریای خزر می‌ریزد. زرینه رود که شاخه ی اصلی آن چم سقز (چوم) نامیده می‌شود به همراه شعبه ی مهم آن یعنی رودخانه خورخوره و سایر شعبات آن به دریاچه ی ارومیه می‌ریزد. همچنین رودخانه ی سیمینه رود که در سقز تاتاهو نامیده می‌شود به دریاچه ارومیه می‌ریزد.

رودخانه سیروان که طویل‌ترین رودخانه در کردستان است و شعبات مهم آن دزلی مریوان، گردلان، رزاب قطوند، گاودره و رودخانه قشلاق است وارد کشور عراق می‌شود، به علت قرار گرفتن این رودخانه‌ها در دره‌های عمیق و «دبی» زیاد آنها در فصل بهار عموماً برای ورزش مفرح قایقرانی و رافتینگ مناسب می‌باشند، همچنین حواشی رودخانه‌ها محل زندگی پرندگان و رویش درختان و گل‌های وحشی است که در بسیاری از مسیرها به ویژه در اورامان رودخانه سیروان مناظر زیبایی را در دره‌ها و کوه‌ها به وجود آورده که دیدن آنها برای هر توریستی جذاب و لذت‌بخش است.

استان دارای چهار دریاچه زریوار در مریوان، دریاچه پشت سد قشلاق در ۱۵ کیلومتری شمال شهر سنندج، دریاچه پشت سد گاوشان در ۴۵ کیلومتری جنوب سنندج و دریاچه پشت سد بوکان در شمال شهر سقز می‌باشد، این دریاچه‌ها محل بسیار مناسبی برای اجرای برنامه‌های تورگردانی هستند.

همچنین پوشش جنگلی استان کردستان با وسعتی معادل ۳۲۰ هزار هکتار در نواحی غربی استان قرار گرفته و بعد از جنگل های شمال کشور در مرتبه دوم قرار دارند این جنگل ها از شمال بانه شروع شده و شهرستان مریوان و قسمت جنوب غربی استان را نیز در بر می‌گیرد و بیشتر شامل بلوط، مازو، گلابی‌وحشی، زبان گنجشک، آلبالوی وحشی می‌باشند، ترکیب کوه، جنگل و رودخانه در مناطق غربی استان مناظر و چشم‌اندازهای زیبایی را به وجود آورده است که بیشتر دوستداران طبیعت را به خود جذب کرده است، به دلایل ذکر شده و بر اساس گزارش‌های سازمان محیط زیست استان، ۳۴ شکارگاه در منطقه وجود دارد، این شکارگاه‌ها به علاوه مناطق حفاظت شده تعداد زیادی از انواع پستانداران، پرندگان و خزندگان همانند آهو، قوچ و میش ارمنی، خرس قهوه‌‌ای، گراز، گرگ، گربه پالاس، خرگوش و انواع پرندگان را در خود جای داده اند.

تمامی عوامل ذکر شده به همراه عدم سابقه وجود و یا تکرار بلایای طبیعی همانند زمین‌لرزه و… استان کردستان را در محیط بسیار مطلوبی برای گردشگران قرار داده است.

قسمت وسیعی از سنندج، مریوان و سرزمین‌های اطراف آن‌ها تا جنوب کُردسـتان بخش کوهستانی غربی را تشکیل می‌دهد. این ناحیه، یکنواختی و سستی جنس زمین اشکال مشابهی را به وجود آورده که از ویژگی‌های آن کوه‌های گنبدی شکل با شیب یکنواخت و ملایم با دره‌های باز است. این یکنواختی را با طبقات آهکی سخت و سنگ‌های درونی که بین لایه‌های سست ظاهر می‌شوند، درهم ریخته و آن را به صورت صخره‌های عریان در آورده است. نوع مشخص این ناهمواری‌ها، ناحیه‌ی کوهستانی چهل چشمه در بین مریوان و سقز است که دنباله پستی بلندی‌های این ناحیه را درجنوب و مشرق، تشکیل داده‌اند و دامنه‌ی غربی آن تا داخل کشور عراق کشیده شده است. دراین ناحیه شعبه‌های رود قزل اوزن در شرق وشمال شرقی و رود سـیروان در جنوب چهره زمین را به طو کامل تغییر داده‌اند.

بخـش کوهسـتانی شرقی، قسمت‌های شرقی سنندج را در بر می‌گیرد و در حـد فاصـل ناحیه غربی و شـرقی، یک رشـته از ارتفاعات آتشفـشانی شمـالی ـ جنـوبی را به وجـود مـی‌آورد.

در شرق این کوه، شهرستان‌های قروه و بیجار قرار گرفته‌اند که شکل زمین در آن‌ها با پستی و بلندی‌های ناحیه غربی به کلی متفاوت است از ویژگی‌های این ناحیه، وجود یک حصار کوهستانی متشکل از سنگ‌های رسوبی و دیگرگونی است که دشت‌های مرتفع هموار و تپه ماهوری را احاطه کرده است. در این ناحیه به استثنای کوه‌های بیجار، دشت‌های نسبتاً وسیعی نیز وجود دارد. این دشت‌ها به وسیله‌ی شعبه‌های رود قزل اوزن قطع شده و به صورت تپه ماهور در آمده‌اند. مرتفع‌ترین دشت این ناحیه «هوه تو» خوانده می‌شودکه با ۲۲۰۰ متر ارتفاع در شمال سنندج واقع شده است. بلندترین کوه‌های این ناحیه، شاه‌نشین در شمال بیجار، شیدا در مرکز و پنجه علی بین قروه وسقز است.

پیشینه تاریخی

کُردها مردمانی آریایی نژاند که چندین هزار سال قبل از میلاد به این منطقه مهاجرت کرده‌اند. تاریخ اقوام کُرد تا قبل از اسلام چندان روشن نیست. در اسناد سومری و بابلی و اکدی و آشوری نام اقوانی دیده می‌شود که شباهت به کلمه کُرد دارد، ولی از همه نزدیک‌تر چه از لحاظ زبان و چه از نظر جغرافیایی و چه از نظرتوصیفی، نـام قومی است بـه نـام « کـردوخـوی‌ »که در کتاب « سفــر جنــگی »گزنـفون ذکــر شده است.

این قوم در کوه‌ها و دره‌ها میان عراق و ارمنستان و مخصوصاً در محلی که امروزه « زخـــو » نامیده می‌شود و در ۶۰ کیلومتری شمال غربی موصول در عراق قرار دارد، ساکن بوده‌اند. گزنفون، آنان را به دلیری و چالاکی می‌ستاید. این قوم سپاه ده هزار نفری گزنفون را تا هنگامی که به جلگه‌های شمال رسیدند، تعقیب کردند و صـدماتی نیز بر آن‌ها وارد آوردند.

در دوره‌ی صفوی نخستین کتاب مهم در باره‌ی قوم کُرد به زبان فارسی تدوین شده که همان « شــرفنامه بدلیســی » است.

اعراب در تاریخ ۱۶ یا ۲۰ هـ .ق قلعه‌ها و استحکامات کُردها را تصرف کردند. در۲۳ ه .ق که سپاه عرب در ایلات فارس مشغول فتوحات بود، اکراد فارس در دفاع از فسا و دارابجر شرکت داشتند . فتح شهر «زور» و «داراباذ » که از شهرهای کُردنشین بودند، در سال ۲۲ه .ق صورت گرفت.

یکی ازرویدادهای مهم دوران زمامداری شرف الدوله دیلمی (۳۷۲-۳۷۹ه .ق )پیکار او در سال ۳۷۷ه .ق با بدربن حسنویه در کرماشان است که به پیروزی بدروشکست شرف الدوله منجر شد. در نتیجه بدربن حسنویه بر قسمت مهمی از عراق عجم مسلط شد. وی در سال ۴۰۵ ه .ق به دست طایفه‌ای کُرد که‌ « جوزقان » نام داشت، کشته شد. شمس‌الدوله پسر فخر الدوله دیلمی بلافاصله متصرفات وی را ضمیمه قلمروخود کرد .شاپور خواست‌ (خرم آباد )،دینور ،بروجرد،نهاوند،اسد آباد و قسمتی از اهواز از جمله متصرفات او بودند .

ظاهراً اصطلاح کُردستان را سلاجقه برای تمیز نواحی کُردنشین از ولایت جبال عراق وضع کردند وآن ایلاتی بود مشتمل بر سرزمین‌های بین آذربایجان و لرستان و قسمتی از اراضی سلسله جبال زاگرس که مرکز آن نیز ابتدا ناحیه‌ی بهار در ۱۸ کیلومتری شمال غربی همدان و بعدها چمچمال در نزدیک کرماشان امروزی بود.

شهرهای کُردستان در زمان حمله مغول از قتل وغارت مصون نماند. در زمان تیمور و ترکمنان قره قویونلو وآق قویونلو، کُردستان و دیار بکر میدان تاخت و تاز سپاهان تیمور و ترکمانان شد.

شاه اسماعیل اول ـ مؤسس سلسله صفویه ـ به علت این که کُردها پیرو مذهب تسنن بودند، چندان روابط حسنه‌ای با آن‌ها نداشت، سلاطین عثمانی در تقویت هر چه بیشتر کُردان می‌کوشیدند. در دوره‌ی صفویه دولت ایران به قسمت وسیعی از کُردستان آن روز تسلط داشت که دامنه‌های شرقی کوه‌های زاگرس را در بر می‌گرفت.

با تشکیل سلسله زندیه، برای نخستین بار در تاریخ ایران سلسله کُرد نژاد به سلطنت رسید. در اواخر سلسله زندیه نیز طایفه دنبلی که یکی از طوایف بزرگ کُرد بود، قسمتی از آذربایجان غربی را در تصرف داشتند و مرکز حکومت و قدرت آن‌ها شهر خوی بود.

در قرن نوزدهم میلادی بارها کُردها در خاک عثمانی میل باطنی خود را برای رسیدن به استقلال و تشکیل دولتی کُرد زبان ظاهر شد. در سال ۱۸۷۸ میلادی شیخ عبیدا… نقشبندی به فکر تأسیس کُردستان مستقل تحت حمایت دولت عثمانی افتاد. درسال۱۸۸۰میلادی طرفداران وی، اطراف ارومیه، ساوجبلاغ، مراغه، میاندوآب و بوکان را به تصرف خود درآوردند و سپاهان ایران به زحمت توانستند تجاوز آنان دلیر مردان را دفع کنند.

سنندج

به استناد گفته مورخین، قلعه سنه دژ (سنندج) را سلیمان خان اردلان والی کُردســتان در زمـان شـاه صـفی ( ۱۰۳۸-۱۰۵۲هـ .ق) آباد سـاخت و کلمه « غم‌ها» را که به حساب ابجد ۱۰۴۶ می‌شود ماده تاریخ آن قرارداد هیچک از جغرافی نویسان اسـلامی، این شهر را به این اسم در آثار خود ذکرکرده‌اند.

در گذشته به جای شهر سنندج فعلی شهری به نام «سیر» وجود داشت که این کلمه به معنای «ســی ســر»است. مجاور سی سـر، محـلی بود به نام صد خانیه (صد خانه) که احتمالاً به مرور زمان این نام به «سنه »تغییر یافته است. سنندج مدت چهار قرن تحت حکومت حکام موروثی خاندان اردلان بود که نسبت خود را به ساسانیان می‌رسانیدند.

در سال ۱۲۸۴ هـ .ق دولت مرکزی، حاج میرزا معتمدالدوله عموی ناصر الدین شاه را به حکومت کُردستان منصوب کرد که تا سال ۱۲۹۱هـ .ق در آن‌جا حکمرانی کرد.

در حال حاضر سنندج مرکز استان و یکی از شهرها زیبای کُردستان و غرب کشور محسوب می‌شود.

سقز

درمورد وجه تسمیه سقز گفته می‌شود که این شهر با نام «ایزیرتــا» درنخستین اتحاد ماد، پایتخت مادها بود. سرکردگان ماد در اطراف شهر استحکاماتی برای خود ساختند که از آن جمله «زیویه» و «قپلانتوی» کنونی (آدامائیت) را می‌توان نام برد. در آن زمان «سارگن دوم» پادشاه آشور به سرزمین ماد تاخت، مادها شکست خوردند و ایزیرتا،زیویه وآدامائیت را ویران کرد. پس از آ‌ن‌ها سکاها به تجدید بنای این شهر پرداختند و سقز را به نام اسکیت (ساکز) به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند. نام امروز سقز از نام قوم «سکه»- سکا- اسکیت-سکز به یادگار مانده است و سکز همان ساکز است. دو وجه تمسیه دیگر نیز برای این شهر نقل شده است؛ یکی به دلیل درخت حبه الخضر یا ون است که گویا در اطاف سقز وجود داشته است و دیگر این که، این شهر را سه دختر ساخته‌اند سه قز (قز در ترکی به معنی دختر) نامیده می‌شـد.

شهر سقز سابقاً در دشتی در جنوب غربی شهر فعلی قرار داشت که اکنون به کهنه سقز، یا سقز کهنه معروف است. شهر فعلی ابتدا در اطراف بازار به وجود آمد و قدیمی‌ترین محله همان محله بازار شهر است که بعداً در اثر ارتباط تبریز، سنندج و بانه طرفین جاده‌های آن آباد شد.

بیجار

بیجار مرکز منطقه گروس، از مناطق حاصلخیز کُردستان است که در شرق سنندج قرار دارد. در باره‌ی وجه تسمیه آن آمده است که ناصر الدین شاه با امیر نظام گروسی شبی در گروس به سر می‌برد و مطالبی داشت که می‌خواست تا صبح به وسیله جارچی پخش شود، اما صبح روز بعد همه مردم از موضوع آگاه شده بودند. از این رو آن را شهر «بی جار» نامیده‌اند و همین اسم تا امروز نیز باقی مانده است.

این شهر در دشت وسیعی در ۹۳ کیلومتری شرق سنندج و شمال شرقی همدان قرار دارد و از آغازدر طول جاده سنندج به طرف همدان توسعه یافته است.

قروه

در حال حاضر قروه به دلیل شرایط خاص زمین ساختی و چشمه‌های آب گرم و معدنی مورد توجه مسافرین و گردشگرانی است که به این شهر می‌آیند.

بانه

قبل از اسلام طایفه زرتشتی به نام «قه قو» بر این منطقه حاکم بوده‌اند که در حمله اعراب و بعد از آن، «اختیار دینی‌ها» حکومت آن‌ها را به دست گرفتند. تا اواسط قرن سیزدهم هجری نام اصلی شهر بانه «به روژه» (آفتابگی) بود و قباله‌هایی نیز وجود دارد که در همه آن‌ها مرکز بانه قصبه «به روژه» نامیده شده است. این شهر یک بار در قبل از جنگ جهانی اول و بار دیگر در جنگ جهانی دوم دچار آتش سوزی شدیدی شد.

نام بانه را از کلمه کُردی «Bon» به معنی پشت بام و متأثر از ارتفاعات و نحوه استقرار و موقعیت شهر بانه می‌دانند.

دیواندره

دیواندره یکی از شهرهای استان کُردستان است که در فاصله ۹۵ کیلومتری شمال واقع شده است. دیواندره امروزی یکی از کانون‌های در حال توسعه روستایی بود که یک دهه قبل به شهر تبدیل شد. این شهرستان آب و هوای معتدل دارد.

مریوان

شهر مریوان در حدود یک قرن سابقه تاریخی دارد. یکی از شاهزادگان قاجار به اسم فرهاد میرزا که کمی پیش از مشروطیت در این محل حکومت می‌کرد، در مریوان قلعه‌ای بنا کرد که جریان بنای آن را در کتیبه‌ای که به دیوار مسجد دارالاحسان (مسجد جامع سنندج) نصب کرده، شرح داده است.

دراوایل حکومت پهلوی، حاکم وقت در روستای موسک قلعه‌ای بنا نهاد که امروزه از آن به عنوان پادگان استفاده می‌شود و فاصله چندانی با شهر ندارد. وجود دریاچه زریوار در غرب شهر مریوان زیبایی خاصی به این شهر بخشیده و آن را به یک ناحیه تفرجگاهی تبدیل کرده است.

کامیاران

کامیاران یکی از شهرستان‌های اخیرالتأسیس استان کُردستان است که در فاصله ۶۵ کیلومتری جنوب سنندج واقع شده است. ویژگی‌های عمومی، فرهنگی و مردم‌شناسی مردم این شهرستان نیز همانند سایر نواحی استان کُردستان می‌باشد. این شهرستان در فصول بهار و پائیز آب وهوای دلپذیری دارد.