آیین ذکر در نصر آباد

ذکــر ذکر در لغت به معنای یادآوری است و گاهی به مفهوم کلی عبادت به کار می رود. در قرآن کریم این واژه به معنای نماز و یکی از نام های قرآن به کار رفته است ، ولی در نصرآباد ، ذکر به نوعی آواز مذهبی گفته می شود که برای اعلام مجلس روضه خوانی و قبل از مجلس عزاداری اجراء می شود. همان گونه که از واژۀ ذکر پیداست هدفِ این مراســم یادآوری برپایی مجلس عزاداری و یادآوری حماسه کربلا است. بنابراین بیشتر اشعار ذکر بیانگر صحنه های کربلا می باشد . ذکرهای دوستان، لب تشنه، مشکل زینب، بی کس و بی مونس از انواع ذکر به شمار می رود . در مجموع ۷ نوع ذکر متفاوت در نصرآباد وجود دارد. همۀ ابیات اشعار ذکر به صورت گروهی خوانده می شود و گروه ذاکرین تعداد دقیق و ثابتی ندارد ولی معمولاً از دو گروه پنج نفره تشکیل می شود که به صورت سؤال و جواب اشعار مربوطه را می خوانند. علاوه بر ملودی زیبا، استفاده از کلمات کمکی نیز لطافت خاصی به ذکر می بخشد. اشعار مورد استفاده در ذکر اغلب توسط شعرای محلّی سروده می شده است ولی گاهی ابیاتی از شعرای معروف هم در متن ذکر به کار می رود . ذکر دوستان این ذکر به دو شیوه اجرا می شود. در نوع اول تنها ملودی نخست اجراء می شود ولی در نوع دوم، سه ملودی متفاوت دارد که ملودی سوم آهنگ متفاوتی داشته و برای اجرای دقیق آن مهارت بیشتری را طلب می کند. ذکر دوستان (نمونه اول) ای که بر یزید و بر متابعان یزید تا به یوم بعید مدام لعنت باد (بیش باد کم مباد) ملودی اول: دوستــان بـــاز این سرِ سودائی ام باز ســــودای حسیـــن زد بر سرم مدّتـــی شــد مــرغ نطقم لالُ بود از شمیـــم گـــل زبانـــــم بازُ شد فاشُ گویم آن گلِ بی خارچیست؟ گل بـــود یـــاقــوت گلزار حسین کرده از شــــور حسین شیدائی ام خیمـــه زد ابـــر اَجَل بـــر خرمنم عنــدلیبم بی پـــر و بــــی بالُ بود عندلیبـم ، بــاز در پــــروازُ شــــد آن گل بی خار وآن گلزارچیست؟ کـــربلا پــــژمـــرده گلزار حسین ملودی دوم: رشته ای بر گردنم افکنده دوست گـه به کوفه گـه به شامم می کشد یـــادم آمــــد داستان سوز و ناک شمر بهـــر کشتنش خنجــر کشید چون نگریم چون ننالم زین عــزا؟ تار و پودش از محبّت های اوست می کشد آنجا که خاطرخواه اوست از حسین آندَم که آمد روی خاک شاه دین یک آهی از دل بــرکشید کشته شد یاران حسیـــن در کربلا یا امام وای ـ یا امام وای ـ یا غریب وای ـ یا غریب وای و لعنت الله علی القوم الظالمین والحمدلله ربّ العالمین ـ ای که بر کوفیان بی وفا و شامیان پرجفا تا به روز قیامت مدام لعنت باد (بیش باد و کم مباد) ذکر دوستان (نمونه دوّم) برای اجرای این ذکر پس از اجرای، دو ملودی قبلی آهنگ تغییر می کند و اشعار ذیل خوانده می شود: ملودی سوّم: شمر گفتا آه و زارت بهر چیست؟ گــفت: دارم انتـــظار مــــــادرم انتظار دیگـــرم، بهـــر علی ست دل ندارد چـــون که زینب مادرم وقت مردن انتظارت بهر چیست؟ وقت مُـــردن بلکه آیـــد بر سرم آن ولی ومالک الملک جلی ست آیـــد و بندد دو چشمـــان تـَـرَم ذکر لب تشنه شعر اصلی این ذکر که با مطلع لب تشنه شروع می شود ثابت است ولی به سه شیوه ی کاملاً متفاوت اجرا می شود. بدین صورت که در هر روش کلمات کمکی مختلف به کار می رود و آهنگ ذکر تغییر می کند. ابیاتی از غزل معروف سعدی هم در این ذکر استفاده شده است. در نوع اوّل که آهنگ بسیار سنگین و غم انگیزی دارد هیچ کلمه ی کمکی اضافی وجود ندارد ولی در نوع دوم ، پس از مصرع اوّل هر بیت عبارت (واویلا، واویلا) و در پایان مصرع دوم هر بیت عبارت (واویلا، واویلا، صد واویلا) اضافه می شود. در حالی که برای ذکر نوع سوم در پایان هر مصرع، عبارت (یاران واویلا، یاران واویلا) تکرارمی گردد. در اینجا متن نوع سوم ذکر لب تشنه به تفکیک گروه اول و دوم ارائه می گردد. ای که بر یزید و بر متابعان یزید تا به یوم بعید مدام لعنت باد (بیش باد کم مباد) گ۱: لب تشنــه سـر بُــــریدند (یاران واویلا، یاران واویلا) مــظلـــــوم کـــــربـــــــــلا را (یاران واویلا، یاران واویلا) گ۲: در خاک و خون کشیدند(یاران واویلا، یاران واویلا) فـــرزنــــد مـــــصطفـــــی را (یاران واویلا، یاران واویلا) گ۱: این کشته گرغریب است (یاران واویلا، یاران واویلا) دفـــــــن و کفــــــــــن ندارد (یاران واویـلا، یاران واویلا) گ۲: افتـــــــاده در بیــابـــــان (یاران واویلا، یاران واویلا) سَــــــــر در بـــــــــــدن ندارد(یاران واویلا، یاران واویلا) گ۱: ای شیعیــــــان بگـــریید (یاران واویلا، یاران واویلا) هنگام شــــــــور و شیـن است (یاران واویلا، یاران واویلا) گ۲: کــاین شــــاهِ بی مددکار(یاران واویلا، یاران واویلا) سلـــــطان عالَمِیــــــــــن است (یاران واویلا، یاران واویلا) گ۱: انـــــدر وداع آخـــــــــر(یاران واویلا، یاران واویلا) گفتــا: حسیـــــن به خواهــــــر(یاران واویلا، یاران واویلا) گ۲: من مـــــی روم به میـدان (یاران واویلا، یاران واویلا) نایـم به خیمــــــه دیگــــــــــر(یاران واویلا، یاران واویلا) گ۱: خـــــواهــر ز بعـد مرگم (یاران واویلا، یاران واویلا) کــــن مـــــادری به طفــــلان (یاران واویـلا، یاران واویلا) گ۲: لا ســـیَ مــا سکینـــــــه (یاران واویلا، یاران واویلا) آن طفـــــــل نـــــــاز پــــرور(یاران واویلا، یاران واویلا) گ۱: در قتلگـــــاه و گفتـــــــا (یاران واویلا، یاران واویلا) زینب بـــــــــه حمـــلـــه داران (یاران واویلا، یاران واویلا) گ۲: «بگـــــذار تا بگریـــــــم(یاران واویلا، یاران واویلا) چــون ابـــــر در بهـــــــــاران»(یاران واویلا، یاران واویلا) گ۱: ای شمــرِ بــــی مـــروت(یاران واویلا، یاران واویلا) مـــنعــــم ز گــــریــه منمــــــا(یاران واویلا، یاران واویلا) گ۲: «کــــز سنگ نالــه خیزد (یاران واویلا، یاران واویلا) روز وداع یــــــــــــــــاران» (یاران واویلا، یاران واویلا) گ۱: بــا ساربـــــــان بگـوئید (یاران واویلا، یاران واویلا) کــــز نــــــالــــۀ سکینـــــــه (یاران واویـلا، یاران واویلا) گ۲: «تـــا بــــر شتـــــر نبندد (یاران واویلا، یاران واویلا) محمـــل بــــه روز بـــــــاران»(یاران واویلا، یاران واویلا) گ۱: چون فاطمه جدا شــــــد(یاران واویلا، یاران واویلا) گفتـا: بـــه نـــــعش قاســــــم (یاران واویلا، یاران واویلا) گ۲: «انــــدوه دل نگفتـــــم» (یاران واویـلا، یاران واویلا) الا یـــک از هــــــــــــــزاران (یاران واویلا، یاران واویلا) گ۱: زهــــرا به محشر آیــــد (یاران واویلا، یاران واویلا) با حــــوریان سیـــــه پــــوش (یاران واویلا، یاران واویلا) گ۲: پیــــــراهـــــن حسین را (یاران واویلا، یاران واویلا) افکنـــده بـــــر ســــــر دوش (یاران واویلا، یاران واویلا) یا امام وای، یا امام وای ـ یا غریب وای، یا غریب وای در این جا ریتم و ملودی ذکر به کلی عوض و یکی از پنج نمونه شعر که در ادامه خواهد آمد اجرا می شود و در نهایت با این عبارات ذکر خاتمه می یابد. یا امــام وای ـ یا امــام وای ـ یا غریب وای، یا غریب وای ـ ولعنــت الله علی قوم الظّالمین والحمد لله ربّ العالمین ـ ای که بر کوفیان بی وفا و شامیان پرجفا تا به روز قیامت مدام لعنت باد. (بیش باد و کم مباد) ذکر مشکل زینب: آه و ای یـــاران از دل زینــب (وای و بر دردُ مشکل زینب) «۲» حسرت عیش نوجوان اکبـــر مانده تا محشـــر بر دل زینب آه و ای یــــاران از دل زینب (وای و بر دردُ مشکل زینب) «۲» صد هزاران کس تا چهل منزل دف زنان، گِرد محمل زینب آه و ای یـــــاران از دل زینب (وای و بر دردُ مشکل زینب) «۲» بعد مُردن ســـر برنخواهد زد جز گُلِ حسرت از گِلِ زینب آه و ای یـــاران از دل زینب (وای و بر دردُ مشکل زینب) «۲» یا امام وای، یا غریب وای، یا امام وای، یا غریب وای ـ ولعنت الله علی القوم الظالمین والحمد لله ربّ العالمین ـ ای که بر کوفیان بی وفا و شامیان پرجفا تا به روز قیامت مدام لعنت باد. (بیش باد و کم مباد) ذکر بی کس و بی مونس آخُ ای وای(همخوانی دو گروه) گ۱: بی کس و بی مـونس و بــی اَقربا قــافلـــه ســـالار دشت کـــربلا گ۲: چون نگریم؟ چون ننالم؟ زین عزا کشـته شــد یاران، حسین درکربلا گ۱: بعــــــد قتلِ شاهِ دین در کـــربلا شــد بلند آواز کـــــوس و کَرِّنا گ۲: خواست و ابن سعد با خیــل سپاه اسب کیــن تازد به روی کشته ها در این جا ریتم ذکر به طور کامل تغییر کرده و چنین ادامه پیدا می کند. گ۱: آخ آی ، چون به گوش زینب آمد این ندا، خدا شـــد غـضـب آلــــوده چــــون شیــــر خــــدا گ۲: آخ آی، راه زینـب چون برآن ساحل فتاد (خدا) ناقـــه ی بـــی محمــــلش در گِــــــل فتــــــاد گ۱: دیـــــد و دریائـــــی ســــراسر پُــــــر، ز موج مــــــوج او یک ســـــر فتــــــــاده روی خاک گ۲: آن زمیــــــن، چـــــــون قلـــه ی سینـــــا شده دامنش از مـــــــوجِ خــــــــــون ، دریـــا شده گ۱: ناگهــــــان دیـــــدنــــــد و آن خیـــــــل اَلََـم کشتگــــان را، بـس فتــــــــــاده روی خــاک گ۲: ناگهــــــان افتـــــاد و چشمش زان میـــــــــان بـــــــر تـــــنِ صــــــــــد پاره ی شـــاه جهان گ۱: جـــــــان خواهــــــــــر، من به قــــربان سرت ای بــــــــــرادر جـان، بمیــــــرد خواهـــــرت گ۲: این چـــــــه بیــداد است که آمــــد بر سرت؟ ای بـــــــرادر جــــــــان بمیـــــــرد خواهرت یا امام وای، یا غریب وای، یا امام وای، یا غریب وای ـ ولعنت الله علی القوم الظّالمین والحمدلله ربّ العالمین. همان گونه که قبلاً اشاره شد شش نمونه شعر هم وجود دارد که یکی از آن ها توسط سرپرست گروه، انتخاب شده و دو گروه اجرا کننده ی ذکر در پایان ذکرهای هفتگانه اجرا می کنند. این اشعار عبارتند از: شعر اول اکبـــر به دشت کــربلا، با صولت پیغمبری زد خویش و بر قلب سپاه (با ذوالفقار حیدری) «۲» تاج نبی انــــدر ســـرش، دُرّ علـی اندر برش گفتند و حیدر زنده شد (بر کوفیــان خیبری) «۲» اکبر به دشت کــــربلا، بـا صــــولت پیغمبری زد خویش و بر قلب سپاه (با ذوالفقار حیدری) «۲» حوران و غلمان جنان، حیـران از آن سرو روان از الحــــذر پر شد جهـان (تا آسمان اخضری) «۲» اکبر به دشت کــــربلا، با صـــولت پیغمبری زد خویش و بر قلب سپاه (با ذوالفقار حیدری) «۲» ناگه به سویش تافُ تند، جسمش به خاک انداخُ تند شد پاره پاره پیکرش (از ضرب تیر و خنجری) «۲» اکبـــر به دشت کــــربلا، بــا صولت پیغمبری زد خویش و بر قلب سپاه (با ذوالفقار حیدری) «۲» یا امام وای، یا غریب وای ـ یا امام وای، یا غریب وای ـ ولعنت الله علی القوم الظّالمین والحمد لله ربّ العالمین. شعـر دوم اکبر بیا یک دَم مرو سوی میـدان (علی علی جانم ـ ای ماه تابانم) ۲ عـلی علی جانم ـ ای ماه تابانـم بهر علی آور تـــو رخت دامـادی مکن تو مادر را، ز هجرِخودگریان تا مـن زنم بـه گیسوی عـلی اکبــــر مکن تو مادر را، زهجـرِخود گریان مگذارُ رو آرد، اکبر سوی میدان مکن تو مادر را، زهجرِخود گریان نور دو چشمانــم یــوسف کنعانــم مکن تو مادر را ز هجــر خود گریان نور دو چشمانــم یوسف کنعانـم ای زینب مضطـر بکــن تـو امدادی اکبر بیــا یک دم مــرو ســوی میدان سکینـه پیش آور، تو شانه و عنـبر اکبر بیا یک دم مرو سوی میدان انا الـدخیلاک ای شاه بالا شـــــان اکبر بیا یک دم، مــرو سوی میدان (علی علی جانم ـ ای مـــاه تابانم) ۲ علی علی جانم ـ ای مــــــاه تابانم شعـر سوم شـــد چو شاه دین عــــازم میدان رو بیاور یک کهنه پیـراهـن شد چو شـــــاه دین عـازم میدان رو بیــــاور یک کهنـه پیـــــراهن آن کـه خــواهـد از تـن برون آرد شـــد چو شاه دین عــــازم میدان رو بیــــاور یک کهنـه پیـــــراهن آسیـــه محزون روز و شب گریان شـــد چو شاه دین عــــازم میدان رو بیــــاور یک کهنـه پیـــــراهن (گفت ُبا زینب خواهر از احسان) ۲ (تا کنم حافظ من به جسم و تن) ۲ (گفت ُبا زینب خواهر از احسان) ۲ (تا کنم حافظ من به جسم و تن) ۲ (شرم ازین کهنه جامه می دارد) ۲ (گفتُ با زینب خواهر از احسان) ۲ (تا کنم حافظ من به جسم و تن) ۲ (هست و از بهــــرِ شاه مظلومان) ۲ (گفتُ با زینب خواهر از احسان) ۲ (تا کنم حافظ من به جسم و تن) ۲ شعـر چهارم طفل صغیرم پدرجان زار و حقیـرم پدرجان از عمرُ سیرم پدرجان وای نبردی در سرم خیل بی کســـان را وای غــــریبُ در بــه در ما مسافران را وای نگفتم آی پدر کوفه جای ما نیست وای نگفتم کــــــربلا غیر از ابتلا نیست طفل صغیرم پدرجان زارو حقیـرم پدرجان از عمرُ سیرم پدرجان وای پدر جان شمر دون بسته در کمندم وای اگر گــــریم برای تو، مــی زنندم طفل صغیرم پدرجان زار و حقیـرم پدرجان از عمرُ سیرم پدرجان شعـر پنجم (ای همــرهان از ناقه گیریــدُ محمـــل این استُ دشت کربلا ما راستُ منزل) ۲ (این وعده گاه است) ۲ این کـــربـــلا هســـت (این وعده گاه است) ۲ حکـــــم خـــدا هست گویـــد سکینـه العطش از تشنه کامـی مـــا را رسیده کــاروان کشتی به ساحل (ای همــرهان از ناقه گیریــدُ محمـــل این استُ دشت کربلا ما راستُ منزل) ۲ شعـر ششم ای روشـنیِ مــاه از مَــهِ رخسار تــوست (روشن دو جهان از پرتو انوار توست) ۲ ریحــانه ی رســـــول الله ـ ابـی عبـــدالله مرجان دل علی ولی الله ـ (ابی عبدالله) ۲ همان طوری که ملاحظه شد اشعار ذکر، معمولاً وزن و قالب یکسانی ندارد بلکه متناسب با موضوع تغییر وزن یا تغییر قالب می دهد. از سوی دیگر ذاکرین، برای جبران کمبود وزنِ شعر، اغلب از ضمه های اضافی و حتی شکستن کلمات، کمک می گیرند. ۴ـ صَـلات این آواز به شکل گروهی اجرا می شود و ترکیبی از آیات قرآن و اشعار فارسی است. همان طوری که از واژه ی صلات برمی آید هدف، دعوت مردم برای شرکت در مراسم نماز میت است. اما از همین آواز و تنها با اندکی تفاوت برای اعلام برپایی مجلس پُرسه نیز استفاده می شود. بیشتر عبارات این برنامه، از آیات قرآن انتخاب شده است و اگر صلات برای اقامۀ نماز میت خوانده شود با تعبیر (میّت الحاضر) و در صورتی که هدف از صلات کشیدن مطلع کردن مردم برای برپایی مجلس پرسه باشد با تعبیر (میّت الغایب) صلات را شروع می کنند. البته در صورتی که متوفی زن باشد از تعبیر (میّتۀ الغایبه) و (میّتۀ الحاضره) استفاده می شود. در مجموع چهار نوع متفاوت صلات در نصرآباد ، وجود دارد و برای این که شنونده هرگاه به صلات گوش داد به طور کامل از جریان آگاه شود، اطلاعات لازم به صورت ترجیع بند پس از هر جمله تکرار می شود. مثلا : برای مردی که فوت کرده(الصلوۀ والسّلام علی میّت الحاضر/ میّت الغایب) و در صورتی که متوفی زن باشد با عبارت (الصلوۀ والسّلام علی میّتۀ الحاضره/ میّتۀ الغایبه) جواب می دهند. برای اجرای صلات، نخست سرپرست گروه، آیه ی «الّذین اذا اصابتهم مصیبه قالوا انالله وانا الیه راجعون» را با آهنگ ویژه ای قرائت می کند و اعضای گروه جواب اصلی که متناسب با جنس متوفی باشد تکرار می کنند. (الصلوۀ والسّلام علی …) دوباره آیه ی«کل نفس ذائقۀ الموت ثم الینا ترجعون» به وسیله سرپرست گروه خوانده می شود و پس از جواب گروه، آیه ی «کلّ من علیها فان و یبقی وجه ربّک ذوالجلال والاکرام» را با آهنگ خاص خود می خواند. پس از جواب گروهی، یکی دیگر از اعضای گروه که از صدای بهتری برخوردار است عبارات و اشعار زیر را با آواز می خواند: مُهیمنا به نبی و به ولــی و به هـــر دو پسر به عابدین و به باقــر امــــام دیـن جعفـــر (الصلوۀ والسّلام علی …) به موسی و به رضــا و تقــی و هـم به نقی به عسکری و به مهدی که هست غایب از نظر (الصلوۀ والسّلام علی …) گناه ظاهـــر و پنهان مـــا کـه بی حد است بـــزرگوار خدایــــا، تـــو از همــــه بگذر در این جا اعضای گروه (آمین، آمین، یا رب العالمین) گفته و سرپرست گروه جمله ی پایانی را چنین ادا می کند. (خدا رحمت کند پدر و مادر کسانی که از برای این مرحوم / مرحومه بخوانند فاتحه مع الصلوات) و بدین گونه صلات به پایان می رسد.