گرمابه یا حمام عمومی

از جمله مکان هایی که از اهمیت بسیاری در نزد ایرانیان برخوردار بوده است گرمابه یا حمام عمومی است و این دلیلی بر اهمیت نظافت روح و جسم در تاریخ و فرهنگ ایران به شمار می رود .
حمام ها نه فقط کاربرد شست و شو و نظافت دارند ،بلکه در شکل آیینی خود در هر برهه ی زمانی شکل دهنده ی فرهنگی خاص و خزنده در میان عامه ی مردم بوده اند .
این حمام ها علاوه بر ارزش معماری ، از دیدگاه اجتماعی نیز حائز اهمیت هستند . از روزگاران گذشته ،به ویژه در قرن حاضر ،آیین ها و سنت های بسیاری مرتبط با حمام پدیدار شده است که می توان آن را نوعی فرهنگ عامه دانست .
در یک نگاه کلی ،شست و شو و اماکنی که برای این کار در نظر گرفته می شود . شامل دو عنصر (آب) و (پالایش و طهارت ) است . از این منظر ارزش این مکان ها به نظام های فکری و تقدسی که در پشت این دو عنصر وجود دارد بر می گردد.

شکل گیری حمام

اماکن بسیاری مخصوص اجرای اعمال تطهیر و شست و شو در آیین های سنتی یافت شده که شباهت هایی به ساختار گرمابه ها دارد . شاید شکل و نوع سازماندهی عناصری که در هنگام اجرای مراسم تطهیر در این آینن ها انجام می گرفته نوعی شیوه ی خاص در کاربرد دو عنصر آب و تطهیر به وجود آورده و مقدمی ای بوده است برای شکل گیری گرمابه .
واژه ی گرمابه مرکب از دو کلمه گرم و آبه ، به معنی محل گرم ساختمان است . مهرابه های دوره ی میترایی علاوه بر اجرای مراسم مذهبی و اعمال مقدس مکانی برای گردهم آیی اعضا و گفت و گوهای صمیمانه ، به دور از هر گونه طبقه بندی اجتماعی بود شاید بتوان رد پایی از این عناصر را در حمام ها به خصوص حمام های ایرانی دوره ی اسلامی مشاهده کرد . پایین تر بودن از سطح زمین و پلکانی که به داخل حمام می رفت موجب شباهت این فضا به معابد میترایی است . حمام ها در فرهنگ مردم نقش هایی جدا از نقش بهداشتی ایفا می کردند . این حمام ها محلی بوده اند برای جمع شدن و گفت و گوهایی صمیمانه ی مردم کوچه و بازار و هم چنین اجرای مراسمی که در باور مردم تقدس دارند ؛ مثل مراسم عروسی و حمام های عروسی ، حمام زایمان ، حمام های پیش از ماه رمضان و حمام های شب عید نوروز .

تاریخچه حمام های عمومی ایران

مردم ایران چه پیش از اسلام و چه بعد از آن به پاکیزگی اهمیت بسیار می دادند و به همین منظور اهتمام ویژه ای در ساخت و را ه اندازی گرمابه ها داشتند . بقایای کشف شده از قدیمی ترین گرمابه ی ایران مربوط به تخت جمشید است . از دوره ی اشکانی نیز بقایای حمامی در کاخ آشور واقع در بین النهرین شمالی و از دوره ی ساسانی بقایای حمامی در تخت سلیمان به دست آمده است .

در جریان حفاری های باستانی شناسی بندر سیراف در حاشیه ی خلیج فارس ،نیز بقایای حمامی مربوط به سده های نخستین اسلامی کشف شد که مشتمل بر رختکن ، گرمخانه ، خزینه ، آب ریزگاه ، تون حمام و انبار سوخت آن بود و با قلوه سنگ های بزرگ و کوچک ساخته شده بود . در دوره سلجوقی و در دوره ی ایلخانی به هم راه اقدامات گسترده ی عمرانی در شهرهای معمی چون تبریز ، مراغه و سلطانیه حمام هایی ساخته شد که امروز آثاری از آنها بر جای نمانده است .
دوره صفویه درخشان ترین دوره ی تاریخی معماری ایران است . حکومت مرکزی مقتدر امنیت ناشی از آن پیش رفت در فناوری ساختمان توسعه شهرها و هنر دوستی پادشاهان صفوی از جمله عوامل شکوفایی معماری و خصوصا ساخت گرمابه بود . علاوه بر این عواملی دیگر چون نظافت ، حرمت آب و نیز رعایت احکام فقهی شیعی ، در کنار خلاقیت و نبوغ هنرمندان در توسعه ی گرمابه ها موثر بودند .حمام گنجعلی خان کرمان ، حمام خسروآقا و علی قلی آقای اصفهان که در نوع خود شاه کار هستند در این زمان بنا شده اند .

بعد از دوره ی صفویه ، هر چند معماری اسلامی هرگز رونق گذشته را به دست نیاورد ، ولی در دوره ی زندیه و قاجار یه حمام های باشکوهی ساخته شد که از بهترین آنها می توان به حمام وکیل شیراز از دوره ی کریم خان زند و حمام ابراهیم خان کرمان از دوره قاجاریه اشاره کرد .
در دوره ی اخیر به علت رکود معماری سنتی ، گسترش حمام های خصوصی و رعایت مسائل بهداشتی ساخت حمام به شیوه ی سنتی و عمومی متوقف شد .

آداب و رسوم حمام رفتن

امروزه حمام عمومی همچنان در بیش تر مناطق ایران وجود دارد . تفاوت این حمام ها با حمام ها قدیم این است که حمام های قدیم خزینه داشتند ، ولی در حمام های عمومی جدید دوش های متعدد جای خزینه را که به هیچ وجه منطبق با اصول بهداشتی نبود ، گرفته است .

در حمام های عمومی خزینه دار ، از قدیم سنن و آدابی رعایت می شد که بعضا حنبه ی ضرب المثل پیدا کرده است . یکی از آن آداب این بود که هر کس وارد حمام می شد ،برای اظهار ادب و تواضع به افراد بزرگ تر که در صحن حمام نشسته و مشعول کیسه کشی و صابون زدن بودند ، یک طاس بزرگ آب گرم از خزینه ی حمام بر می داشت و بر سر آن بزرگ تر می ریخت . این عمل به تعداد افراد بزرگ و محترم که در صحن حمام نشسته بودند ، تکرار می شد و تازه وارد و ظیفه ی خود می دانست که بر سر یکایک آنان با رعایت تقدم و تاخر آبگرم بریزد .

از آداب دیگر در حمام های عمومی خزینه دار قدیم این بود که اگر تازه وارد کسی از آشنایان و بستگان نزدیک و بزرک تر از خود را در صحن حمام می دیدفورا به خدمتش می رفت و به منظور اظهار ادب و احترام او را مشت و مال می داد یا کیسه و لیف و صابون را به زور و اصرار از دستش می گرفت و پشتش را کیسه می کشید یا صابون می زد .

هر کس وارد خزینه ی حمام می شد به افرادی که شست و شو می کردند سلام می کرد و همان پله ی اول خزینه دو دست را زیر آب کرده ، کمی از آب خزینه را بر می داشت و ی=به یکایک افراد حاضر از آن آب تعارف می کرد . برای افراد تازه وارد مهم و مطرح نبود که افراد داخل خزینه از آشنایان هستند یا بیگانه و چه بسا به افراد بیگانه بیش تر اظهار علاقه و محبت می کردند زیرا معتقد بودند آشنا در هر حال آشناست و دوست و آشنا احتیاج به تعارف ندارند . این رسوم و بسیاری رسم های دیگر از گذشته های دور یعنی از زمانی که حمام خزینه به جای آب چشمه رودخانه در امر نظافت و پاکیزگی مورد استفاده قرار گرفت ، معمول شد .