ارگ علیشاه تبریز در فاصله سالهای ۷۱۶ الی ۷۲۴ هجری قمری به وسیله تاجالدین علی شاه جیلان تبریزی؛ وزیر اولجایتو و ابوسعید بهادرخان، ساخته شده است. این ارگ در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی قرار دارد. امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار میگیرد و مصلای بزرگ تبریز در این مکان احداث شده است. مسجد علی شاه تبریز یکی از بلندترین دیوارهای تاریخی کشور و نماد شهر تبریز است که سبک معماری آن به شیوه آذری و معمار آن استاد فلکی تبریزی ذکر شده است. این مسجد در زمان عباس میرزای قاجار به عنوان محل قورخانه و مخزن مهمات لشکر تبدیل شد و به همین سبب نام «ارگ» به آن دادند.
برای آشنایی بیشتر با شهر تبریز پیشنهاد می کنیم مطلب سیری در تبریز را مطالعه بفرمایید.
در محوطه ارگ، آثار تاریخی ارزشمندی همچون «مدرسه نجات» که به عنوان یکی از نخستین مدارس ایران به شمار میرفت و نیز «سالن تئاتر شیر و خورشید» قرار داشت. که پس از شروع برنامه تخریب و تبدیل ارگ تبریز به مصلای بزگ تبریز از سال ۱۳۶۰، بخش اعظمی از آن توسط جهاد سازندگی با بولدوزر و مواد منفجره تخریب شد. در حال حاضر از این بنای عظیم و مشهور، فقط قسمتی از دیوارهای آجری محکم و قطور آن باقی مانده است.
تاریخچه ارگ
این مسجد که امروز بقایای آن بنام ارگ علیشاه تبریز به صورت مخروبه در وسط شهر تبریز نمایان است. در سال های بین ۷۱۶ تا ۷۳۶ ه.ق به وسیله ی تاج الدین علی شاه جیلانی تبریزی، وزیر سلطان محمد خدابنده اولجایتو ساخته شده است. با نگاهی گذرا بر سرگذشت این بنای ۷۰۰ ساله میتوان دریافت که ارگ تبریز یادگاری ارزشمند از آسیبهای طبیعی و حوادث تاریخی دوران گذشته است. با وجود این آسیبها همواره سنگری مستحكم و مسلط بر شهر تبریز بوده است. همچنین، این مجموعه به اقتضای ویژگیهای هر دوره، کاربریهای متفاوتی نیز داشته است. برای مثال، در دوران سلطنت قاجاریه، این مسجد و محوطه آن به انبار غلات و انبار مهمات نظامی تبدیل شده است. ازاینرو، حصاری دور آن کشیده شد؛ و به همین دلیل نام آن به ارگ تغییر یافت.
در واقع، با آغاز جنگهای ایران و روسیه در سالهای ۱۸۰۴-۱۸۲۴ و جنگ ایران و انگلیس در ۱۸۵۷، مجموعه ارگ علیشاه به ارگی نظامی تبدیل شد. به فرمان عباس میرزا، ولیعهد قاجار، دو نهاد نظامی مهم از جمله سربازخانه «ستاد فرماندهی جنگ ارتش ایران» و کارخانه ریختهگری و توپریزی در محوطه ارگ تبریز ساخته شد. بهعلاوه، در دوره قاجار عمارت کلاه فرنگی نیز در همین محوطه احداث شد.
معماری ارگ علیشاه
بنای ارگ تبریز یکی از شاهکارهای هنر معماری ایران به شمار میرود که عظمت آن در هنر معماری ایران و بهعنوان نمونهای از بنای اسلامی، کمنظیر است. ساخت این بنا در سال ۷۱۶ هجری قمری به دستور تاجالدین علیشاه گیلانی آغاز و در سال ۷۲۴ به اتمام رسید. سبک معماری این بنا با توجه به نظرات استاد پیرنیا (به شیوه آذری بوده) و معمار آن استاد فلکی تبریزی یاد شده است. شیوه آذری، سبکی در معماری ایرانی پس از اسلام است که به آذربایجان منسوب است.
این شیوه، سبک مغول یا ایرانی – مغول نیز نامیده میشود که در دورهی حکومت ایلخانان بر ایران (۶۵۴-۷۳۶ق /۱۲۵۶ -۱۳۳۶م) رواج یافت. در ساخت این بنا، ساروج و مصالح ساختمانی بادوام استفاده شده است. این بنا نیز مانند سایر آثار تاریخی از زلزله ویرانگر قرن دهم شهر تبریز در امان نمانده و بخش اعظم مجموعه ارگ در این پدیده طبیعی فروریخته است. با این حال بخشی از دیوارهای بلند این مجموعه بر جای ماند تا یادگار پایداری در برابر این پدیده طبیعی مهیب باشد. گرچه شکستگی بزرگی در بدنه ارگ از این زلزله پدیدار شد.
بقایای موجود بنا بهصورت سه دیوار بلند است که به شكل ایوان دیده میشود. قسمت مسقف مسجد بوده و در حقیقت تشکیلدهندهی ایوان طاقپوش و طاق استوانهای عظیمی است. این بخش، شبستان و عنصر اصلی مسجد علیشاه بهشمار میرفته است. عرض این بنای به جا مانده ۳۰ متر و ارتفاع آن ۲۶ متر است. عرض هر یک از این دیوارها نیز ۱۰ متر و داخل آنها مرکب از دو دیوار عریض است که توسط طاقهایی به هم اتصال یافتهاند. البته در حفاریهای انجام گرفته این نکته مشخص شده است که ۷ متر از دیوارها زیر خاک قرار دارد.
مرمت و بازسازی
بهدلیل تخریبها و آسیبهای متعدد، تصویر مشخصی در مورد شکل اولیه و کامل مجموعه وجود ندارد. ولی این بنای عظیم در بیشتر سفرنامهها و نیز توسط مورخان معتبری مانند ابنبطوطه، بدرالدین محمودالعینی، مرتضی میزرا پسر عم نادر میرزا مولف تاریخ و جغرافیای دارالسطنه تبریز، حمد الله مستوفی و …. توصیف شده است. از اطلاعات و توصیفهای ذکر شده در این کتابها و اسناد میتوان دریافت که این بنا در زمان تاجالدین علیشاه، مسجد جامع شهر محسوب میشده است. مزین به كاشی و ازاره سنگی و ستونهای مرمری و كتیبهها و گچبریهای زیبایی بوده که بعدها رو به ویرانی نهاده و متروک شده است.
ارگ تبریز و محوطه باستانی آن در ۱۵ دی ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۱۷۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. نقشهی حریم استحفاظی قانونی و ضوابط حفاظتی آن، در نشست ۲۹ خرداد ۱۳۵۷ شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل حفاظت آثار تاریخی مشخص و مورد تایید اعضا قرار گرفته است. امروزه فضای پیرامون آن برای برگزاری نماز جمعه مورد استفاده قرار میگیرد. مصلای بزرگ تبریز بدون در نظر گرفتن حریم این سایت تاریخی در این مکان احداث شده است.
نحوه دسترسی به ارگ علیشاه
ارگ علیشاه تبریز از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی است و در مرکز شهر تبریز، در ضلع جنوبی تقاطع خیابان امام خمینی و فردوسی و در نزدیکی محدوده میدان ساعت قرار دارد.
برای دسترسی به ارگ تبریز میتوانید از وسایل نقلیه عمومی یا خودروی شخصی استفاده کنید. ایستگاه میدان ساعت خط اتوبوس تندروی شریعتی-آبرسان در فاصله کمی از این مکان قرار دارد و با پیادهروی میتوانید خود را به مقصد برسانید. نزدیکترین ایستگاه مترو به ارگ تبریز نیز ایستگاه شهید محققی است. اگر قصد استفاده از خودروی شخصی را دارید، شلوغی مرکز شهر و کمبود فضای پارک را مدنظر داشته باشید. شاید بتوانید در کوچههای اطراف مکانی برای پارک خودرو پیدا کنید.
نظر کاربران :
لطفا تحریف نکنید
نام اصلی ایشان خواجه تاج الدین علیشاه گیلانی در تمام متون تاریخی ثبت شده حال چرا یه تبریزی به انتهای اسم اضافه میکنید؟
بنايي بسيار عظيم و ديدني كه متاسفانه رسيدگي نميشود و توجه نميشود