بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ، از مهم‌ترین آثار تاریخی و یکی از جاهای دیدنی بینظیر  شهر اردبیل و از بناهای کم‌نظیر تاریخی ایران می باشد. این مجموعه از لحاظ معماری و کاشی‌کاری از شاهکارهای سده هشتم هجری قمری و سال‌های پس از آن است. این بنا پس از وفات شیخ به سال ۷۳۵ هجری قمری، به وسیله فرزند وی؛ صدرالدین موسی پایه‌گذاری شد و شاه عباس بناهای مهمی به این مجموعه افزود و اصلاحاتی در آن انجام داد. اهمیت این اثر تاریخی به‌طور کلی در رابطه‌ای که با سلسله خاندان صفوی دارد جلوه‌گر می‌شود. اسلاف شاهان صفوی و همچنین شاه اسماعیل اول؛ بنیان‌گذار این سلسله، در این مجموعه تاریخی به خاک سپرده شده‌اند.

روی مقبره شاه اسماعیل گنبدی ساخته شده و بالای این گنبد پنج شمشیر نصب شده است که نشانه اسلحه خانواده‌هایی بوده که به شاه اسماعیل در رسیدن به سلطنت کمک کردند. در این بقعه، مقابر دیگری از سایر شاهان و شاهزادگان و بزرگان خاندان صفوی و امرای آن دوره باقی مانده است، از جمله قبر منسوب به مادر شاه اسماعیل.

برای آشنایی بیشتر بااردبیل پیشنهاد می کنیم مطلب جاهای دیدنی اردبیل را نیز مطالعه بفرمایید.

معماری بنا

ساختمان سردرِ اصلی بقعه و محوطه سه گنبد که مزین به کاشی معرق و کتیبه‌هایی به خط رقاع و کوفی است، عظمت و جلوه خاصی به این مکان داده است. مقبره شیخ صفی‌الدین برجی استوانه‌ای شکل است که گنبدی کوتاهی در بالای آن قرار دارد. در زیر گنبد صندوق منبتی وجود دارد که از جمله آثار نفیس بقعه محسوب می‌شود و در حاشیه آن کتیبه‌ای به خط رقاع حک شده است.

گنبد مقبره شاه اسماعیل کوتاه‌تر از گنبد مقبره شیخ صفی است و قسمت خارجی آن با کاشی‌های خوشرنگ و کتیبه‌ای به خط کوفی تزئین شده است. در زیر گنبد صندوق نفیس گرانبهایی بر روی قبر قرار دارد. صندوق‌های مزارهای دیگر موجود در این بنا از لحاظ ظرافت و کنده‌کاری بسیار جالب‌اند.

بقعه شیخ صفی حاوی ده‌ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته‌های هنری از جمله عالی‌ترین نوع کاشی‌کاری معرق و مقرنس و گچبری کتیبه‌های زیبا و نفیس به خط خطاطان بزرگ دوره صفوی و منبت‌های ارزنده، نقره‌کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و سنگ‌بری است و از سبک معماری مناسبی برخوردار است که تجمیع این همه فضایل هنری در یک مجموعه، از موارد نادر در مجموعه‌های تاریخی کشور به شمار می‌رود.

این مجموعه ارزشمند در تاریخ ۵ تیر ماه سال ۱۳۸۹ خورشیدی به عنوان یازدهمین اثر ارزشمند تاریخی ایران از سوی یونسکو به ثبت جهانی رسید. یکی از آثار این مجموعه فرش بسیار معروفی به نام قالی اردبیل است که یکی از مشهورترین قالی‌های جهان است و در گذشته در آرامگاه وی بوده اما هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت کشور انگلستان نگهداری می‌شود.

بخش های مختلف بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

سردر و حیاط ورودی

ورودی اصلی آرامگاه در ضلع شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد که مجهز به یک درِ دو لنگه چوبی است و با عبور از آن وارد حیاط مستطیل‌شکل خواهید شد. سردر دیگری مزین به کاشی‌کاری به نام سردر عالی قاپو در ضلع غربی میدان وجود داشت که در دوران شاه عباس دوم ساخته شده بود؛ این سردر در سال ۱۳۲۱ شمسی برداشته شد و کتیبه معرق روی بدنه آن به انبار مجموعه انتقال یافت.

حیاط این محل با دیوارهای آجری محصور شده که به‌صورت طاق‌نما روی ازاره‌ای سنگی خودنمایی می‌کنند. این حیاط که به باغ شیخ معروف است، شکلی کاملا نامتقارن دارد و در فضای بین در ورودی و هسته مرکزی مجموعه واقع شده است. حیاط باغ، دو پله پایین‌تر از سطح میدان عالی قاپو قرار دارد و کف آن با سنگ‌های خاکستری مفروش شده است. دو حوض سنگی در دو طرف حیاط به چشم می‌خورد که متعلق به دوره صفوی هستند.

ضلع شرقی حیاط از طریق راهرویی غیرمسقف به صحن اصلی وصل می‌شود. این راهرو دری در ضلع شمالی و جنوبی خود دارد که به‌ترتیب به محوطه شهیدگاه و محوطه‌ چله خانه یا قربان‌گاه منتهی می‌شوند.

سردر ضلع شرقی راهرو که به سردر عباسی معروف است، کتیبه‌ای کاشی‌کاری منقوش به نام شاه عباس دارد که تاریخ ۱۰۳۶ روی آن، از قدمت این سردر حکایت دارد. دیوارهای جانبی راهرو مزین به طاق‌نمای کاشی‌کاری هستند که بخشی از آن‌ها مرمت شده‌اند.

در عصر صفوی، تعدادی اداره و بناهای عمومی نظیر دفترخانه، مطبخ، حمام، شربت‌خانه و آب‌انبار در این حیاط قرار داشت. در حال حاضر نیز وجود درختان میوه و کاج و گل‌های رنگارنگ، این محل را آرام و دلنشین کرده است.

صحن اصلی یا حیاط داخلی

صحن اصلی یا حیاط قندیل خانه، محوطه‌ای مستطیل‌شکل است که تخته سنگ‌های صاف و صیقلی، کف آن را پوشانده‌اند. حوض سنگی کم‌عمق و گلبرگی‌شکلی در وسط حیاط قرار دارد که برخی محققان وجود ۱۲ ترک آن را نشانه ۱۲ امام شیعیان می‌دانند. چاه آبی در کنار این حوض قرار داشت که برای وضو گرفتن استفاده می‌شد؛ گرچه امروزه روی آن بسته شده است.

دیواری با طاق‌نماهای آجری و دارای کاشی‌های معرق در غرب حیاط دیده می‌شود که سردر عباسی را در خود جای داده است. بخش شمالی این دیوار به اتاق‌های کوچک دو طبقه منتهی می‌شود که احتمالا به‌عنوان چله خانه استفاده می‌شدند و پنجره‌های مشبک مزین به گره‌چینی، نور لازم را به داخل اتاق‌ها می‌رساندند.

ایوانی با نقش شاه‌نشین در شمال صحن اصلی قرار دارد که به ساختمان گنبددار و هشت‌ضلعی جنت سرا می‌رسد. این ایوان بلند مزین به شبکه‌ای چوبی با طرح هندسی و گره‌چینی است و کتیبه‌ای از آیات ۴۱ و ۴۳ سوره احزاب با کاشی معرق روی زمینه آبی دارد. سه سنگ قبر مرمری در این ایوان قرار گرفته است که یکی از آن‌ها به افسری بلندپایه در دوره پهلوی تعلق دارد و دو سنگ قبر دیگر مربوط به دو عالم سرشناس اردبیل در دوره قاجار می‌شوند. دو ایوان کوچک در دو طرف ایوان اصلی به چشم می‌خورد که علاوه بر تزیینات کاشی‌کاری معرق، کتیبه قرآنی از آیات سوره احزاب در سمت چپ و آیات سوره الذاریات در سمت راست را در خود جای داده است.

جنت سرا

جنت سرا که مقابل ایوان دارالحدیث قرار دارد، بزرگ‌ترین و بلندترین ساختمان بقعه محسوب می‌شود که دو رواق دارد و رواق جنوبی به‌عنوان هشتی بنا به شمار می‌رود. این محل در ابتدا گنبد داشته است؛ اما فرو می‌ریزد و سقفی مسطح از تیرهای چوبی روی ۱۶ ستون چوبی با پایه‌های سنگی، جایگزین آن می‌شود. جالب اینکه گنبد آن در سال ۱۳۷۵ به‌شکل اولیه خود بازسازی شده است.

چندین کاربری متفاوت برای جنت سرا مطرح شده که نزدیک‌ترین نظر، استفاده به‌عنوان آرامگاه بوده است و شاه تهماسب می‌خواست این محل، مقبره خاص خودش باشد. در روایتی دیگر، این بنا را تاجلی بیگم برای آرامگاه همسرش، شاه اسماعیل اول می‌سازد؛ گرچه موفق به دفن جسد او در اینجا نمی‌شود. طبق برخی متون تاریخی، جنت سرا در اصل میدان دراویش بوده است. شواهد دیگر نشان می‌دهد که شاه عباس، اشیای گران‌بها و کتاب‌های کتابخانه سلطنتی را به بقعه اهدا می‌کند که در ادامه این بنا برای کتابخانه استفاده می‌شود.

در هر صورت، جنت سرا بعد از دوره صفویه به‌عنوان مسجد مورد استفاده بود و همچنان منبرهایی از آن دوره در مسجد وجود دارد. این ساختمان در حال حاضر موزه اسناد تاریخی شیخ صفی‌الدین است که محل نگهداری فرش شیخ صفی الدین و نمد دوره صفویه، اسناد و علم شاه اسماعیل است.

مولاژ فرش اردبیل در این محل گذاشته شده است که از نظر طرح و بافت جزو نفیس‌ترین فرش‌های جهان محسوب می‌شود و بازدید از آن خالی از لطف نخواهد بود. قالی اردبیل که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود، نه‌تنها به‌لحاظ هنری، بلکه به‌خاطر داشتن تاریخ و امضا، یک سند تاریخی به شمار می‌رود و بافت آن به سال ۹۱۸ شمسی در دوره سلطنت شاه تهماسب برمی‌گردد.

گنبد الله الله (مقبره شیخ صفی)

گنبد اللّه ‌اللّه که به دستور صدرالدين موسی ساخته شد، محل دفن شیخ صفی در یک صندوق چوبی منبت و خاتم‌ کاری است و هسته‌ مرکزی این مجموعه به شمار می‌رود. برج آجری استوانه‌ای شکلی در نمای بیرونی آن قرار گرفته است که قاعده‌ سنگی هشت‌ضلعی و گنبدی کم‌خيز دارد. روی بدنه‌ برج با کاشی معقلی فيروزه‌ای تزیین شده که به‌دلیل تکرار الله روی آن، به گنبد الله‌ الله معروف است.

قبرهای دیگری نیز در این بخش قرار دارد که از آن جمله می‌توان به مزار شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل اول، واقع در جنوب قبر شیخ و رو به قبله اشاره کرد که صندوقچه‌ای چوبی و منبت‌کاری روی آن قرار دارد. دو قبر دیگر در ضلع شمالی قبر شیخ به چشم می‌خورد که یکی به شیخ ابراهیم، مشهور به شیخ شاه، نواده شیخ و دیگری به صدرالدین موسی فرزند و جانشین او تعلق دارد.

مقبره شاه اسماعیل اول

مقبره شاه اسماعیل اول فضای چهارگوش کوچکی دارد که روی این فضا، منشوری منتظم احداث شده و بالای آن استوانه‌ای متوازن قرار گرفته است. این آرامگاه در اصل بخشی از بنای آرامگاه محیی الدین محمد بوده كه با تغییرات اندکی به مدفن شاه اسماعیل تبدیل شده است. علاوه بر معماری منحصربه‌فرد، آرایه‌های هنری و عرفانی از جمله دیوارنگاره‌های تذهیب، كتیبه‌های قرآن و حدیث و صندوق چوبی خاتم‌کاری، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند.

صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبت روی قبر شاه اسماعیل وجود دارد که همایون شاه گورکانی به پاس حمایت صفویان از او و کمک به بازپس‌گیری حکومت، به آن‌ها اهدا می‌کند. برجی استوانه‌ای به ارتفاع هشت متر در نمای بیرونی مقبره شاه اسماعیل اول دیده می‌شود که گنبدی با ساقه کوتاه روی آن قرار دارد. در پایین گنبد نام ائمه اطهار (ع) به خط ثلث روی کاشی سفید نقش بسته و پنج شمشیر به نشانه پنج طایفه‌ای که شاه اسماعیل را به سلطنت رساندند، زینت‌بخش بالای گنبد است.

عمارت چینی خانه

عمارت چینی خانه از بناهای اوليه‌ مجموعه شيخ صفی به شمار می‌رود که در ابتدا محل اجتماع درويشان يا تالار مراسم (جمع‌خانه) بود و بعدها در عصر شاه عباس اول به محل نگهداری کتب نفيس و اشيای قيمتی و چينی‌های اهدایی سلطنتی تبدیل شد. چینی خانه در شرق قندیل خانه یا رواق اصلی قرار دارد و از طریق دو ورودی به دارالحفاظ منتهی می‌شود. در این محل چهار شاه‌نشین با طاقنماهایی از نوع مقرنس گچی و مزین به نقاشی و طلاکاری به چشم می‌خورد که هماهنگی رنگ‌ها با سطوح مقرنس، منظره‌ای شگفت‌انگیز خلق کرده‌ است.

از آنجا که صفویان تمام تلاش خود را برای برقراری امنیت در فلات ایران به کار بستند، امپراتوری چین ۱۲۰۰ قطعه چینی سفید و آبی را به دربار شاه عباس اهدا کرد. پادشاه نیز برای نشان‌دادن ارادت خود به شیخ صفی، هدایای چینی را به این مکان آورد و گفته می‌شود که شیخ بهایی را برای طراحی این فضا مامور کرد.

این ظروف چینی از نوع ظروف مینگ و سلادون با مهر شاهی و عبارت «وقف آستانه شیخ صفی کرد بنده شاه ولایت عباس» هستند. بخشی از این گنجینه‌ها امروزه در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شوند و تعدادی از ظروف چینی همراه با چند قطعه فرش و اسناد و کتب در دوره پهلوی به موزه ایران باستان تهران منتقل شدند. با این حال، چندین قطعه ظرف چینی، خرقه شیخ صفی مربوط به قرن هشت هجری قمری و مهر مخصوص شاهان صفوی در حال حاضر در موزه چینی خانه نگهداری می‌شوند. علاوه بر این، یک جلد قرآن نفیس به خط کوفی با قدمت ۱۱۰۰ سال در این تالار وجود دارد که سومین قرآن نفیس ایران است.

کاشی‌های خشتی به رنگ زرد و سبز مغز پسته‌ای برای تزیین بخش‌های مختلف تالار، ایوان‌ها، طاق‌نما‌ها و… استفاده شده است. دیوارهای تالار از چوب و گچ هستند که روی آن‌ها محفظه‌های متعددی با نقوش گل و بته و شاخ و برگ قرار گرفته و برای نگهداری اشیای قیمتی به کار می‌رفتند. یکی از نقوش محفظه‌ها به‌شکل شیشه‌های گردن بلند است که در دوره صفویه رواج داشت. قسمت بیرونی این محفظه‌ها از جنس چوب است و روی آن نقش‌های گل طلایی در زمینه‌ای آبی‌رنگ به چشم می‌خورد.

حرم خانه

دری نقره‌ای در گوشه شرقی شاه نشين قنديل خانه وجود دارد که با عبور از آن به راهرویی با سقف کوتاه وارد می‌شوید. دو قبر با سنگ مرمر در طرفين این راهرو قرار دارد. در ضلع شرقی راهرو، اتاقی با طاق کوتاه دیده می‌شود که از طریق در موجود در ضلع جنوبی آن می‌توان به حرم خانه رسید.

حرم ‌خانه از فضايی مربع‌شکل با يک گنبد آجری ساده تشکیل شده است که احتمالا به‌دلیل دفن همسر شيخ صفی در آنجا به‌عنوان حرم خانه شناخته می‌شود؛ هرچند بعدها تعدادی از مردان خاندان صفوی در مجاورت وی دفن شدند که تعدادشان به ۱۰ قبر می‌رسد. طبق برخی منابع، شیخ صفی ۱۰ سال پیش از وفات خود، این محل را برای دفن همسر و دخترش و همسر شیخ زاهد گیلانی می‌سازد.

چله خانه

دو چله خانه موسوم به چله خانه قدیم و جدید برای عبادت شیخ صفی‌الدین، پسرش صدرالدین موسی و مریدانشان در بقعه شیخ صفی وجود دارد که با فاصله زمانی از هم ساخته شده بودند. جالب است بدانید که چله نشینی به‌معنای عبادت و خلوت در چهل شبانه‌روز است. چله خانه قدیم که در سمت چپ حیاط کوچک قرار داشت و برای جلوس شیخ صفی به کار می‌رفت، با گذر زمان از بین رفته است. چله خانه جدید واقع در سمت راست حیاط کوچک، در زمان صدرالدین موسی با هدف ایجاد محلی برای جلوس خود و مریدانش ساخته شد. این سازه در زمان احداث دارای دو طبقه با ۴۰ حجره و گنبد بود که اکنون فقط قسمتی از آن بدون سقف باقی مانده است.

تالار دارالحفاظ

تالار مستطیلی‌شکل دارالحفاظ در جانب شرقی صحن اصلی بقعه قرار گرفته است که به‌عنوان قندیل خانه نیز شناخته می‌شود. این تالار در اصل مکانی برای تلاوت و حفظ قرآن بوده است که بنای اولیه آن در زمان شیخ صفی‌الدین و توسط حاجی سام گیلانی ساخته شد؛ با این وجود، تحت نظر صدرالدین موسی تکمیل می‌شود. قندیل خانه، دو فضای پیوسته در شمال و جنوب دارد که یک نیم گنبد با تزییناتی از مقرنس و رنگ و روغن بر فراز هر یک از آن‌ها تعبیه شده است.مهم‌ترین مشخصه تالار مذکور را می‌توان گستردگی کتیبه‌های قرآنی، احادیث و ذکر سلسله نسب مشایخ شیخ صفی دانست که به خط ثلث و نسخ در نمای داخلی آن به چشم می‌خورند.

در نمای خارجی بنا می‌توانید شاهد مقرنس‌های قطاربندی و کتیبه‌هایی حاوی آیات قرآن با کاشی معرق به خط ثلث و کوفی باشید. ازاره‌ای سنگی در دیوار آجری نمای قندیل خانه وجود دارد که بالای آن دو ردیف پنجره چوبی پنج تایی قرار گرفته است و دور پنجره‌ها مزین به کاشی‌ معرق حاوی نقوش اسلیمی و گل و بته هستند. در ردیف پایین فرمانی از شاه تهماسب اول روی سنگ مرمری کنده‌کاری شده است که اهالی شهر اردبیل را به دوری از معاصی و مناهی و مراعات حرمت آستانه و چگونگی آداب و مناسک دینی ملزم می‌کند. بسیاری از محققان بر اساس این کتیبه، تاریخ ساخت دارالحفاظ را به دوره شاه تهماسب نسبت می‌دهند؛ در حالی که این بنا در زمان شیخ صفی‌الدین و پسرش صدرالدین موسی ساخته شده است.

دارالحدیث

دارالحديث يا طاق متولی در ضلع جنوبی صحن اصلی و درست مقابل مسجد جنت ‌سرا قرار گرفته است. این محل در ارسی مشبک بزرگی دارد که در نگاه اول توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. همچنین ايوانی با طاق ضربی و دو اتاق کوچک در دو طرف ايوان و مقابر تعدادی از بزرگان صفوی نيز در دو سوی اين بنا وجود دارد. نمای بیرونی بنا مزین به کاشی معرق بوده و احاديثی از پيامبر اکرم (ص) به خط نسخ زینت‌بخش پیشانی آن شده است.

شهیدگاه

حیاط و گورستان شهیدگاه در شرق و شمال چینی خانه قرار دارد که در عصر صفوی وسیع‌تر بود؛ اما بخشی از آن به‌خاطر ساخت خانه‌ و مدرسه در شمال جنت سرا تخریب شد. این محل در دوره شیخ صفى‏ برای دفن مریدان او استفاده می‌شد و پس از تشكیل سلسله صفویه به گورستان شهداى جنگ شیروان و چالدران و شخصیت‌هاى مذهبى و سیاسى تبدیل شد.
سنگ قبرهاى این محوطه مزین به نقوش گیاهى، هندسى، حیوانى، انسانى، نمادین و خط نگاره‌‏ها هستند. از آنجا که شاه اسماعیل صفوی اهمیت بسیاری برای کشته‌گان و سربازان خود در جنگ چالدران با دولت عثمانی قائل بود، دستور دفن پیکرها را در محوطه بقعه شیخ صفی داد و به این ترتیب، این قبرستان به شهیدگاه معروف شد. در کتاب اردبیل در گذرگاه تاریخ آمده است که در زمان اشغال این منطقه، تعدادی از سنگ قبرها توسط دولت روسیه غارت می‌شود.

نحوه دسترسی

آدرس: اردبیل، خیابان شیخ صفی، میدان عالی قاپو، آرامگاه شیخ صفی
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی در میدان عالی قاپو اردبیل قرار دارد. برای بازدید از بقعه می‌توانید با تاکسی دربستی راهی آرامگاه شوید یا با استفاده از ماشین شخصی به‌سمت محله عالی قاپو حرکت کنید. قبل از رسیدن به مقصد به فکر جای پارک باشید. زیرا به‌دلیل استقبال زیاد گردشگران از آن، اغلب جای پارکی در خیابان‌های نزدیک به آن پیدا نمی‌شود.