موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان گیلان با مساحت ۷۱۱۱۴ کیلومتر مربع در میان رشته کوههای البرز و تالش در شمال ایران جای گرفته است. این استان به واحد جغرافیایی جنوب دریای مازندران تعلق دارد و با استانهای اردبیل در غرب، مازندران در شرق، زنجان در جنوب و کشور تازه استقلال یافته آذربایجان و دریای خزر در شمال هم مرز و همسایه است. استان گیلان بین ۳۶ درجه و ۳۶ دقیقه تا ۳۸ درجه و ۲۷ دقیقهٔ عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۲۵ دقیقه تا ۵۰ درجه و ۳۴ دقیقهٔ طول شرقی از نصفالنهار گرینویچ قرار دارد و رود سفید تِمشک که بین چابکسر و رامسر جاری است، آن را از استان مازندران جدا میکند. براساس تقسیمات کشوری سال ۱۳۷۵، این استان به مرکزیت رشت، ۱۲ شهرستان، ۳۵ شهر، ۳۰ بخش، ۹۹ دهستان و ۲۷۶۳ آبادی دارد. شهرستانهای استان عبارتاند از: آستارا، آستانهٔ اشرفیه، بندر انزلی، رشت، رودبار، رودسر، شفت، صومعهسرا، طوالش، فومن، لاهیجان و لنگرود.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
استان گیلان از استانهای شمالی کشور است. ناهمواریهای آن از غرب به شرق شامل: تالش، ماسوله، پشته کوه و رشته کوه البرز است که از سه بخش غربی، مرکزی و شرقی تشکیل شده است. البرز غربی مانند حصاری استان گیلان را در بر گرفته است و بلندترین قلهٔآن فک یا دلفک (آشیانهٔعقاب) نام دارد. جلگههای استان گیلان در میان دریا و کوهستان، تا ارتفاع یکصد متری سطح دریا، گستردهاند. مساحت این جلگهها به بیش از پنج هزار کیلومترمربع (نزدیک به یک سوم زمینهای استان) میرسد. این زمینها به سه قسمت عمدهٔ تالش، گیلان غربی و گیلان شرقی تقسیم میشوند.
اقلیم سرزمین گیلان به آب و هوای معتدل خزری معروف است. کوهستان تالش با جهت شمالی، جنوبی و کوهستان البرز با امتداد غربی – شرقی، مانند سدی از عبور بخار آب دریای مازندران و بادهای مرطوب شمال غربی به داخل ایران جلوگیری میکند و به علت ارتفاع زیاد، موجب بارندگیهای فراوان در استان گیلان میشود. تبخیر فراوان دریای مازندران ضمن افزایش رطوبت هوا (به ویژه در ماههای گرم سال تا ۹۳ درصد)، به تعدیل دمای هوا در تابستان و کاهش آن در زمستان، به ویژه در نواحی جلگهای نزدیک به دریا، میانجامد. از این رو، یخبندان زمستانی در نزدیکی کنارههای دریا بسیار کم گزارش شده است. براساس گزارش ایستگاههای هواشناسی استان متوسط حداقل مطلق دمای رشت ۶/۳ و متوسط حداکثر مطلق آن ۲۹/۸ درجه سانتیگراد، متوسط حداقل مطلق دمای آستارا ۷/۳ و متوسط حداکثر مطلق دمای آن ۲۵/۴ و متوسط حداقل مطلق دمای بندر انزلی ۹/۸ و متوسط حداکثر مطلق دمای آن ۲۳/۷ و متوسط حداقل مطلق دمای منجیل ۷/۲ و متوسط حداکثر مطلق دمای آن ۳۱/۱ درجه سانتیگراد گزارش شده است. میزان بارندگی در استان گیلان به بادهای مرطوبی بستگی دارد که در زمستان از شمال غرب، در بهار از شرق و در تابستان و پاییز از غرب میوزند. این بادها، هوای مرطوب دریا را به سوی جلگهٔ گیلان میرانند. این تودههای هوایی بر اثر برخورد با تودههای هوای مرطوبی که از سوی دریای مدیترانه به سوی فضای دریای مازندران میآیند، موجب بارندگیهای فراوان و طولانی میشوند. بادهای استان گیلان، هر یک تأثیری ویژه بر طبیعت منطقه میگذارند که مهمترین آنها عبارتاند از:
باد بیرونوا، باد خزری، باد سَرتُوک، باد دشنهوا، باد گیلهوا، باد گرمش (گرمیش)، باد منجیل، خشک دشنهوا، کنار گیلهوا، بیرون گیلهوا، آفتاب بوشه، سیاهوا، کویتموا و باد سَمام.
جغرافیای تاریخی استان
تاریخ گیلان تا شش قرن پیش از میلاد، یعنی تا زمانی که تاریخنگاران یونان، گوشههایی از تاریخ ایران را روشن کردهاند، تاریک و مبهم است و تنها با تکیه بر پارهای اشارهها، گمانهها و کاوشهای باستانشناختی است که میتوان گوشههایی از تاریخ این منطقه را روشن کرد.
کاوشهای باستان شناختی نشان میدهند، آثار به دست آمده از سرزمینهای سواحل جنوب دریای مازندران (خزر) به دورهٔ پیش از آخرین یخبندان (بین ۵۰ تا ۱۵۰ هزار سال پیش) تعلق دارند.
با مهاجرت آریاییها و دیگر قومها به این سرزمین، از آمیزش مهاجران و ساکنان بومی منطقه، قومهای جدیدی پدید آمدهاند که در این میان دو قوم «گیل» و «دیلم» اکثریت داشتهاند. از همان آغاز، فرمانروایان این دو قوم از آزادی کامل برخوردار بودهاند و هیچگاه، در برابر بیگانگان و یا در مقابل حاکمان دیگر، تسلیم نشدهاند و حتی به اطاعت دولت ماد نیز در نیامدهاند. در قرن ششم پیش از میلاد، گیلانیان با کوروش هخامنشی متحد شدند و دولت ماد را سرنگون کردند. گیلانیان، در جریان محاصره و تسخیر بابل، به یاری کوروش شتافتند.
در زمان ساسانیان، گیلان تا اندازهای استقلال خود را از دست داد و اردشیر بابکان بر این قوم پیروز شد. او به یاری ارتشی مرکب از ۳۰۰ هزار مرد جنگی و نزدیک به ۱۰ هزار سوار، گیلان را تسخیر کرد. این ارتش به زودی از هم پاشید و کارایی خود را از دست داد. در اواخر پادشاهی قباد که هرج و مرج در ایران پدید آمده بود، گیلها بنای سرکشی و تعرض به همسایگان را گذاشتند. خسرو انوشیروان در آغاز سلطنت خود ارتشی بزرگ به گیلان فرستاد و گیلانیان را ناگزیر کرد به درگاه کسرا به عذرخواهی بروند. انوشیروان نیز آنها را بخشید و در دوران ساسانیان، گیلان همچنان زیر فرمان شاهان ساسانی باقی ماند.
پس از پیروزی عربهای مسلمان بر ایرانیان، گیلان به مأمن علویان تبدیل شد. دیلمیان نیز که در مخالفت با خلفای عباسی در حدود دو قرن در کوهستانها پناه گرفته بودند، به مرور با علویان متحد شدند. نخستین علوی که به دیلم پناه برد، یحیی بن عبدالله از نوادگان امام حسن (ع) بود. پس از وی، انبوهی از علویان به آن جا راه یافتند. در حدود سال ۲۹۰ هجری قمری، مردم گیلان و دیلم کمکم به مذهب علویان روی آوردند و در گسترش آن نیز کوشش بسیار کردند.
از سال ۲۹۰ هـ.ق در تاریخ ایران، سلسلههایی با منشاء گیلانی و دیلمی پدید آمدند و دایرهٔ نفوذ خود را حتی تا مکه و مدینه گستردند. یکی از مهمترین این سلسلهها آلبویه بود که حتی به بغداد، مرکز خلفای عباسی نیز لشگر کشید و خلیفهٔ عباسی را شکست داد. از این تاریخ به بعد، کمکم دست خلفای عباسی از ایران کوتاه شد. از این قرن تا زمان حملهٔ مغولان، فرقههای مختلف اسلامی، از جمله اسماعیلیه در این ناحیه نفوذ داشتند. فاتحان مغول در قرن هفتم، ارتشی بزرگ را برای تصرف ایران فرستادند. اما به دلیل راههای سخت گیلان، تا اوایل سدهٔ هشتم هجری قمری بر این بخش از ایران دست نیافتند. سرانجام اولجایتو موفق شد این سرزمین را به تصرف خود در آورد؛ ولی نتوانست برای مدت درازی آن را در اختیار داشته باشد. گیلانیان در به قدرت رسیدن صفویان نقش مهمی ایفا کردند. در سال ۹۰۰ هجری قمری، شیخزادگان اردبیلی از اولاد شیخ صفی، سلطان حمید و فرزندش را پذیرفتند.
مردم گیلان که از مریدان خانقاه اردبیل بودند، به شایستگی از شیخزادگان اردبیلی پذیرایی کردند. در زمان سلطنت شاه عباس اول، گیلان استقلال خود را از دست داد. نادرشاه افشار که علاقهای وافر به افزایش قدرت نیروی دریایی ایران داشت. نادرشاه افشار که علاقهای وافر به افزایش قدرت نیروی دریایی ایران داشت، چندین کارگاه کشتیسازی در این استان، به ویژه در لنگرود، تأسیس کرد. پیش از روی کار آمدن نادر، روسها نخستین حملات خود را به ایران آغاز کردند. در سال ۱۰۷۱ هجری قمری، شماری از قزاقان روس به قصد غارت گیلان، با چند کشتی به ساحل گیلان حمله کردند و در برخی از مناطق آن دست به چپاول زدند. در سال ۱۱۳۶ هجری قمری، قوای روسیه به دستور پتر کبیر به گیلان حمله برد و رشت را تا سال ۱۱۴۵ هجری قمری در اشغال خود نگه داشت. در آن تاریخ، عهدنامهای میان ایران و روس بسته شد که براساس آن، نواحی جنوبی رودخانهٔ کورا به ایران بازپس داده شد. گیلکها در پیروزی انقلاب مشروطیت نیز سهمی عمده داشتند؛ آنها در سال ۱۲۸۷ هـ.ق تهران را فتح کردند. نقش مردم گیلان در نهضت میرزا کوچکخان جنگلی نیز از نمونههای درخشان تاریخ این سرزمین است.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
در آبان سال ۱۳۷۵، جمعیت استان گیلان ۸۹۶۲۴۱۲ نفر سرشماری شده است. از این تعداد ۴۶/۸۳ درصد در نقاط شهری و ۵۳/۱۵ درصد در نقاط روستایی سکونت داشته و بقیه غیرساکن بودهاند. در همین سال، از کل جمعیت استان، ۳۹۱۱۱۵۱ نفر را مردان و ۵۰۵۱۲۶۱ نفر دیگر را زنان تشکیل میدادهاند. نسبت جنسی جمعیت این استان ۹۹ است. به عبارت دیگر، در مقابل هر ۱۰۰ نفر زن، ۹۹ نفر مرد وجود داشته است. در آبان ماه سال ۱۳۷۵، از جمعیت استان ۹۹/۸۸ درصد را مسلمانان تشکیل میدادهاند. این نسبت در نقاط شهری ۹۹/۸۵ درصد و در نقاط روستایی ۹۹/۹۱ درصد بوده است.
در فاصلهٔ سالهای ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، ۰۸۴۲۹۶ نفر به استان وارد، یا در داخل آن جابهجا شدهاند. محل اقامت قبلی ۳۴/۷۰ درصد مهاجران سایر استانها، ۱۸/۹۲ درصد شهرستانهای دیگر همین استان و ۴۵/۶۸ درصد شهرستان محل سرشماری بوده است. محل اقامت قبلی بقیهٔ افراد، خارج از کشور یا اظهار نشده بوده است.
در آبان سال ۱۳۷۵، از ۷۷۳۹۹۷۱ نفر جمعیت ۶ ساله و بالاتر استان ۷۹/۲۰ درصد باسواد بودهاند. نسبت باسوادی در گروه سنی ۱۴-۶ ساله، ۹۷/۲۰ درصد و در گروه سنی ۱۵ ساله و بالاتر ۷۲/۶۶ درصد بوده است. در این استان، نسبت باسوادی در میان مردان ۸۳/۹۲ درصد و در میان زنان ۷۴/۵۵ درصد بوده است.
در آبانماه سال ۱۳۷۵، در ای استان، افراد شاغل و افراد بیکار (جویای کار)، در مجموع ۴۰/۹۲ درصد از جمعیت ۱۰ ساله و بالاتر را تشکیل میدادهاند. این نسبت در نقاط شهری ۳۷/۳۰ درصد و در نقاط روستایی ۴۴/۱۳ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان، ۷۶/۹۶ درصد را مردان و ۲۳/۰۴ درصد را زنان تشکیل میدادهاند. بیشترین میزان فعالیت به گروه سنی ۴۴-۴۰ ساله با ۶۲/۶۲ درصد و کمترین میزان به گروه سنی ۱۴-۱۰ ساله با ۳/۴۲ درصد تعلق داشته است. بالاترین میزان فعالیت برای مردان به گروه سنی ۳۹-۳۵ ساله با ۹۶/۴۳ درصد، و برای زنان در گروه سنی ۴۴-۴۰ ساله با ۲۹/۵۳ درصد تعلق داشته است. در آبان ماه سال ۱۳۷۵، از شاغلان ۱۰ ساله و بالاتر، ۳۹/۴۶ درصد در گروههای عمدهٔ کشاورزی، ۲۰/۴۸ درصد در گروه عمدهٔ صنعت، ۳۸/۵۱ درصد در گروه عمدهٔ خدمات و ۱/۵۵ درصد نامشخص و اظهار نشده، گزارش شده است. گیلان از نظر نوعِ زمینِ زیرکشت و محصولات کشاورزی، به دو منطقهٔ کلی تقسیم میشود:
– منطقهٔ جلگهای که با بهرهگیری از خاک حاصلخیز، شبکهٔ آبرسانی وسیع، هوای معتدل و مرطوب به کانون کشت برنج، چای، توتون، بادام زمینی، حبوب، صیفیجات و مرکبات تبدیل شده است.
– منطقهٔ کوهستانی که با خاک و شبکهٔ آبرسانی مناسب، به کانونهای کشت گندم و جو، یونجه، زیتون و فندق تبدیل شده است.
صنایع استان گیلان بیشتر مرتبط با بخش کشاورزی و صنایع وابسته به آن است. صنایع نساجی، شیمیایی و الکترونیک و همچنین صنایع دستی استان نیز بسیار معروف است. از معادن شناخته شده استان نیز میتوان به معادن زغالسنگ، خاک نسوز، سنگ ساختمانی، نفت، گاز، سنگ آهک، گرانیت، میکا و … اشاره کرد.
۱۱ بهمن ۱۳۹۲
به این مطلب چه امتیازی می دهید؟
[امتیاز: 0 میانگین: 0]
نظر کاربران :
سرسبز ترين و خوش اب هواترين استان ايران است از چايي هاي مطعرش تا درختان جنگلي و ابشار ها و چشمه ها كه بي نظيره