موقعیت جغرافیایی و تقسیمات سیاسی استان
استان اردبیل در شمال غربی فلات ایران، با بیش از ۱۸ هزار و ۵۰ کیلومترمربع، یک درصد مساحت کل کشور را تشکیل میدهد. این استان از شمال به رود ارس، دشت مغان و بالهارود در جمهوری آذربایجان، از شرق به رشتهکوههای طالش و بغرو در استان گیلان، از جنوب به رشتهکوهها، درهها و جلگههای به هم پیوستهٔ استان زنجان و از غرب به استان آذربایجان شرقی محدود است.
از نظر مختصات جغرافیایی، مدارهای ۳۷ درجه و ۴۵ دقیقه و ۳۹ درجه و ۴۲ دقیقه شمالی و منتهیالیه شمالی و جنوبی و نصفالنهارهای، ۴۸ درجه و ۵۵ دقیقه و ۴۷ درجه و ۳ دقیقه منتهیالیه غربی و شرقی، استان را میپوشانند.
چهار شهرستان این استان در طول ۲۸۲/۵ کیلومتر با جمهوری آذربایجان هم مرزاند. در ۱۵۹ کیلومتر از این مرز، رودهای ارس و بالهارود جریان دارند. در طول این مرز, استان اردبیل با جمهوری آذربایجان از دو نقطه اصلاندوزو بیلهسوار ارتباط دارد.
آذربایجان شرقی ۳۲۴ کیلومتر مرز مشترک با شهرستانهای پارسآباد، مشگینشهر، اردبیل و خلخال دارد. استان اردبیل نیز در جنوب با استان زنجان همجوار است و در طول ۶۲/۵ کیلومتر، همسایه جنوبی شهرستان خلخال است. با وجود وحدت قومی و فرهنگی، موانع طبیعی بین این دو استان و همچنین قطبی پرجاذبه چون تهران در آن سوی محور تبریز – زنجان (که جذبکنندهٔ هرگونه حرکت اقتصادی – اجتماعی در این محور است) باعث شده است روابط همجواری در طول این ۶۲/۵ کیلومتر وضعیت مطلوب نداشته باشد، از همین رو، شهرستان خلخال از شهرستانهای منزوی و دور افتاده استان اردبیل به شمار میآید. استان گیلان نیز با ۱۷۵ کیلومتر مرز مشترک با شهرستانهای اردبیل و خلخال، همسایه شرقی استان اردبیل است و رشتهکوه سختگذر طالش مانند دیواری این دو استان را جدا میکند. دورافتادگی مناطق همجوار استان گیلان از مراکز تجاری و اقتصادی استان و جاذبههای اقتصادی کنارهٔ خزر سبب شده است مردم این مناطق، بیشترین روابط اقتصادی – اجتماعی خود را با استان گیلان برقرار سازند. گردنههای دشوار گذر حیران و اسالم تنها گذرگاههای طبیعی بین این دو استان هستند که همواره ریزش برفهای سنگین در فصل سرما سبب بسته شدن این گذرگاهها میشود.
محور اردبیل – آستارا (گردنه حیران) اولین خط ارتباطی استان با مرکز کشور است که این استان را از راه رشت و قزوین به تهران وصل میکند.
استان اردبیل به پیشنهاد دولت و تصویب مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۲ از محدوده سیاسی – اداری استان آذربایجان شرقی جدا شد و به عنوان استانی مستقل (مشتمل بر شش شهرستان اردبیل، بیلهسوار، پارسآباد، خلخال، گرمی و مشگینشهر) در تقسیمات کشوری جای گرفت.
این استان بر اساس تازهترین تقسیمات کشوری، دارای شش شهرستان، ۱۶ بخش، شش دهستان و ۲۱۹۳ آبادی است. شهرهای اردبیل، نمین، نیر، سرعین، بیلهسوار، پارسآباد، اصلاندوز، خلخال، گیوی، مشگینشهر، کوثر و گرمی شهرهای آن را تشکیل میدهند.
جغرافیای طبیعی و اقلیم استان
چهره عمومی شهرستان اردبیل متأثر از ارتفاعات کوهستانهای سبلان، طالش و بزغوش است که این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شدهاند. بیشتر زمینهای این بخش از استان ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارند. شمال غربی آن بین ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ متر بلندی دارد و رشته کوه سبلان با ۴۸۱۱ متر ارتفاع، در این قسمت واقع است. وجود کوهستان سبلان در غرب این شهرستان، در اعتدال هوای آن نقش عمدهای دارد و آبهای جاری شده از این کوهستان سبب آبادی منطقه شده است. آثار فرعی آتشفشان سبلان به صورت چشمههای معدنی آب گرم سرعین و سردابه ظاهر شده است که سبب جذب انبوه مسافران می شود و یکی از زیباترین مناطق جهانگردی استان است.
براساس تقسیمبندی کوسن، شهرستان اردبیل دارای چهار اقلیم مدیترانهای گرم، مدیترانهای معتدل، کوهستانی سرد و معتدل است. این شهرستان به عنوان یکی از مناطق سردسیر ایران و استان بین پنج تا هشت ماه از سال سرد است. بارندگی نیز در تمام فصول وجود دارد، ولی شدت آن در بهار و پاییز بیشتر است.
براساس گزارش ایستگاه هواشناسی اردبیل که در ارتفاع ۱۳۷۲ متری واقع شده، بارندگی این شهر در سال ۱۳۷۲ برابر ۳۲۷/۷ میلیمتر گزارش شده است. این شهرستان دارای زمستانهای بسیار سرد و تابستانهای معتدل است. متوسط درجه حرارت آن در حدود هفت درجه سانتیگراد است. وجود کوهستانهای سبلان، طالش و بزغوش، تأثیر بخارهای دریای خزر و بادهای سرد شمالی و وجود جنگلهای شمال و شرق آن در میزان بارندگی و نوسان دمای شهرستان اردبیل بسیار مؤثر است.
شهرستان بیلهسوار با ارتفاع متوسط ۱۲۰ متر و ۱۷۲۱/۳ کیلومترمربع گسترهای پهناور از دشت مغان را تشکیل میدهد.
آب و هوای بیلهسوار در تابستانها گرم و در دیگر فصلها به ویژه در زمستانها معتدل و مطبوع است. بیلهسوار به علت نزدیکی به دریای خزر و ارتفاع کم، در ردیف مناطق نیمه مرطوب به حساب میآید. از اینرو، همه منطقه را مراتع سرسبز و خرم قشلاقی پوشانیده است. در تابستان به علت شدت گرما و کمبود علوفه، دامداران و عشایر ایل سئون به سوی ییلاقهای کوهستان سبلان و ارسباران کوچ میکنند.
میانگین باران سالانه این بخش ۵۰۰ میلیمتر است که از شرق به غرب کاهش مییابد. این شهرستان در سرزمین جلگهای و هموار بنا شده و بلندترین نقطه آن «قله جهان خانلو» است که ۷۰۰ متر بلندی دارد.
شهرستان پارسآباد در جلگهای صاف و هموار قرار دارد و تنها ارتفاع چشمگیر آن «تپه نادر» در غرب آن است که در سال ۱۱۴۸ هجری قمری محل تاجگذاری نادرشاه افشار در دشت مغان بود.
این شهرستان دارای آب و هوای معتدل تا گرم است. تابستانهای آن بسیار گرم و زمستانهای آن معتدل و مطبوع است. بارندگی در پارسآباد تحت تأثیر جریانهای دریای خزر و توده هوای سیبری و سرد شمالی است. میانگین بارندگی آن ۴۶۲ میلیمتر است که به سبب کمی ارتفاع، زمستانهای آن ملایم و درجه حرارت آن تا صفر درجه پایین میآید.
شهرستان خلخال منطقهای کوهستانی است که رشتهکوههای طالش در بخش شرقی، کوههای بزغوش در غرب و قراول داغ در جنوب آن قرار گرفته است. کوهستان جنگلی و بلند طالش در شرق خلخال از شمال به جنوب کشیده شده و مانند سدی بین دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان شرقی است، که بارانهای خزری در دامنه شرقی آن میبارند و سبب طراوت کوهستان و به وجود آمدن جنگلها میشوند.
در جبهه غربی کوههای طالش (منطقه خلخال) که نسبت به جبهه شرقی آن، با کمبود باران و تغییر آب و هوا روبرو است، جنگل وجود ندارد. بلندترین قلههای کوهستان طالش «ناو» و «الماس» است.
وجود کوههای دیوار مانند، راههای ارتباطی خلخال را بسیار دشوار رو کرده است. مهمترین گردنه خلخال، گردنه ناو است که در مسیر جاده ارتباطی خلخال به هشتپر و اسالم واقع شده است و از داخل جنگلهای طالش، به جاده رشت – آستارا متصل میشود.
براساس تقسیمبندی کوسن، شهرستان خلخال دارای سه اقلیم مدیترانهای خشک و گرم، مدیترانهای گرم و مدیترانهای معتدل است. به علت کوهستانی بودن منطقه, میزان بارندگی آن از سالی به سال دیگر متفاوت است.
براساس دادههای ایستگاه فیروزآباد خلخال که در ارتفاع ۱۰۹۰ متری قرار دارد، میزان بارندگی آن در سال ۱۳۷۲ در حدود ۴۳۵ میلیمتر بود. شهرستان خلخال دارای تابستانهای معتدل و زمستانهای سرد است. ارتفاعات شرقی و کوهستان طالش سرد و پربرف و کنار رود قزلاوزن گرم و مرطوب است. طول مدت سرمای این شهرستان بیش از پنج ماه است و برف سنگین زمستانی سبب بسته شدن جاده اسالم به خلخال در محور کوهستان طالش میشود.
شهرستان گرمی در میان دو رشته کوه کم ارتفاع واقع شده است و ارتباط دشت مغان را با سایر شهرهای همجوار مانند اردبیل و مشگینشهر برقرار میسازد. در شمال و غرب گرمی ارتفاعات خروسلو مربوط به دوره میوسن، از غرب به شرق کشیده شده و در شرق آن، ارتفاعات موران به بلندی ۱۰۰ متر قرار دارد.
آب و هوای گرمی در تابستانها نامساعد و در زمستانها ملایم و مطبوع است. میزان بارندگی متوسط سالانه آن ۳۰۰ میلیمتر گزارش شده است. دمای هوا در گرمترین ماه (مرداد) ۳۸/۵ درجه و در سردترین ماه (بهمن) ۴/۱ درجه سانتیگراد است.
شهرستان مشگینشهر در دامنه کوهستان سبلان واقع شده و دارای ویژگیهایی بارز است که برفهای دائمی و چشمههای معدنی ناشی از وجود توده آتشفشانی سبلان از آن جمله است. این شهرستان به صورت دشتی گسترده است که با شیب تند به زمینهای پست شمالی منتهی میشود. مرتفعترین و پرشیبترین قسمت این شهرستان بخش جنوبی آن، یعنی دامنههای شمالی و شمال غربی تودههای آتشفشانی سبلان است که به طور متوسط ۲۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. قسمت شمالی و غربی آن ۱۰۰ تا ۱۰۰۰ متر ارتفاع دارد و بقیه زمینها مسطح است و با شیبی ملایم در جهت شمال و شمال شرقی به دشت مغان منتهی میشود.
براساس تقسیمبندی کوسن، این شهرستان دارای چهار اقلیم مدیترانهای گرم و خشک، مدیترانهای معتدل، استپی سرد و کوهستانی سرد است. طول ماههای خشک و نیمهخشک و یخبندان آن پنج تا هشت ماه است و میزان بارندگی سالانه آن به طور متوسط ۳۰۰ میلیمتر است. قسمت عمده پوشش گیاهی آن را استپی، درمنه، ممرز، بلوط و تنگرس تشکیل میدهد.
سه جریان آب و هوایی با ویژگیهای متفاوت، اقلیم و آب و هوای استان را تحت تأثیر خود قرار میدهد. «جریان مدیترانهای» با ماهیت معتدل و بحری که بیشتر بخارهای خود را در کوهستانهای ترکیه و زاگرس و آذربایجان غربی از دست میدهد، از غرب، استان اردبیل را متأثر میکند. این جریان، منشاء مهم و اصلی بارشهای جوی ایران است و ورود آن به منطقه، با تعدیل درجه حرارت و رطوبت هوا همراه است.
«جریان هوایی سیبری آسیای مرکزی» که ماهیتی برّی و سرد دارد، از شمال و شمال شرق وارد میشود و پس از عبور از دریای خزر و جذب بخار آن، استان اردبیل را تحت تأثیر قرار میدهد. این جریان نیز بیشترین بخار خود را در دامنههای شرقی طالش و بغرو برجای میگذارد. ورود این جریان هوایی در نواحی شمالی و مرکزی و جنوبی استان با سرما و افزایش میزان رطوبت هوا همراه است و در مناطق دیگر به ویژه در مناطق مرتفع، سرما و یخبندانی خشک را سبب میشود.
جریان هوایی سیبری در تابستان باعث کاهش شدید گرما و خنک شدن هوا میشود. سومین جریان هوایی، «جریان اطلس شمالی یا اسکاندیناوی» است که دارای ماهیتی سرد است. با وجود این که جریان نامبرده نیز انبوهی از بخار خود را در سراسر اروپا و روسیه برجای میگذارد، ولی ورود این جریان از شمال و شمال غرب با سرمای شدید و بارش برف سنگین در استان همراه است.
چهارمین عامل مؤثر در اقلیم (آب و هوا) استان، وجود دریای خزر در شرق آن است که غیر از برخوردار کردن منطقه از بخارهای خود، در مناطق نزدیک و ساحلی نیز عامل تعدیل درجه حرارت است.
با وجود تنوع اقلیمی در استان، «سرد» بودن (بر اثر ارتفاع، جریانهای هوایی سرد و عرض جغرافیایی) ویژگی مشترک اقلیم گوناگون آنجا است. حتی در قسمت شمالی استان که به دلیل پست بودن منطقه دارای اقلیم معتدل است، به طور متوسط در ۵۰ روز سال یخبندان است.
پدیده یخبندان در ایستگاههای مرتفع استان (مناطقی که ارتفاع آنها در حدود ۲۰۰۰ متر است) تا ۱۷۰ روز در نُه ماه از سال افزایش مییابد. با توجه به این واقعیت که در حدود ۲۰ درصد از استان دارای ارتفاعی بیش از ۲۰۰۰ متر است و با توجه به تفاوت جریانهای برودتی و حرارتی در دامنه کوهستانها، میتوان نتیجه گرفت که در بسیاری از گسترههای استان، در بیش از نیمی از روزهای سال یخبندان است یخبندانی که در سراسر ماههای سال حتی در تابستان نیز قابل رؤیت است.
با وجود شدت سرما و برودت کمتر از ۳۰ درجه سانتیگراد (براساس دادههای ایستگاههای هواشناسی مرتفع)، درجه حرارت بالای ۴۰ درجه سانتیگراد نیز در گرمترین ساعتهای روز در ماههای تابستان، در دادههای برخی ایستگاهها، مانند پارسآباد قابل رؤیت است. دامنهٔ نوسان درجه حرارت در سردترین و گرمترین ماه سال یک منطقه، در حدود ۴۰ درجه سانتیگراد است. میانگین دمای روزانه نیز در بین ایستگاههای استان، ۶/۵ تا ۱۵ درجه سانتیگراد است. براساس دادههای این ایستگاه، نواحی پست دره رود ارس و دشت مغان گرمترین و ارتفاعات دامنههای سبلان، سردترین مناطق استان هستند.
میزان بارش جوی در استان به طور متوسط بین ۲۵۰ تا ۶۰۰ میلیمتر در نوسان است. دو فصل بهار و زمستان، فصلهای بارندگی منطقهاند و بیشترین بارندگیها در بهار دیده میشود. فصل پاییز از نظر بارندگی پس از بهار و تابستان در مرتبه سوم قرار دارد.
جغرافیای تاریخی استان
گو این که براساس آخرین تقسیمات کشوری ، اردبیل به استانی مستقل و جدید تبدیل شده است ، اما تاریخ آن با تاریخ سرزمین آذربایجان در آمیخته است ، چندان که ، بدون توجه به موقعیت تاریخی آذربایجان نمیتوان سخن از موقعیت تاریخی اردبیل به میان آورد. که موقعیت جغرافیای تاریخی آذربایجان ، در استان آذربایجان شرقی بررسی شده است.
وضعیت اجتماعی و اقتصادی استان
براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵، استان اردبیل دارای ۰۱۱۱۶۸۱ نفر جمعیت است که تعداد ۴۴۸۵۶۸ نفر آن در مناطق شهری و ۹۱۶۵۹۶ نفر در مناطق روستایی سکونت دارند و ۲۶۴۷ نفر دیگر غیرساکن (عشایر کوچرو و رمهگردان) هستند. به استناد همین سرشماری، بیشترین تعداد جمعیت استان با ۴۷۷۵۶۳ نفر در شهرستان اردبیل و کمترین آنها با ۵۸۴۵۹ نفر در شهرستان گرمی است. همین دو شهرستان به ترتیب، بیشترین و کمترین جمعیت شهری را نیز به خود اختصاص دادهاند. به این ترتیب، ۵۹/۵ درصد جمعیت شهرستان اردبیل و ۲۳/۶ درصد جمعیت شهرستان گرمی را جمعیت شهرنشین تشکیل میدهند.
براساس همین سرشماری، در حدود ۳۵ درصد از کل جمعیت استان فعال بودند. این شاخص در مورد جمعیت نقاط شهری ۳۳۱۶ و نقاط روستایی ۳۶/۳ درصد است. بررسی آمار شاغلان در بخشهای عمده اقتصادی استان اردبیل نشان میدهد که از کل شاغلان استان ۴۰ درصد در بخش کشاورزی، ۲۲/۸ درصد در بخش صنعت و ۳۷/۲ درصد در بخش خدمات سرگرم کار هستند، به عبارت دیگر معاش غالب مردم این استان از فعالیتهای کشاورزی و خدمات تأمین میگردد و صنعت علیرغم احداث و بهرهبرداری کارخانههای بزرگ، هنوز جایگاه اصلی خود را بازنیافته است.
محصولات عمده کشاورزی استان عبارتاند از: گندم، سیبزمینی، جو، ذرت دانهای، بذر چغندر قند و حبوبات، به علاوه پنج میلیون واحد دامی استان منشأ تولید و عرضه گوشت و محصولات لبنی است. صنایع دستی استان نیز با توجه به ساخت روستایی و عشایری استان از جایگاهی ویژه برخوردار است و زمینه جانبی فعالیت اقتصادی زندگی عشایر و روستاییان را تشکیل میدهد. از جمله این صنایع میتوان به فرش، گلیم، جاجیم، ورنی و بافتههای عشایری اشاره کرد.
پرورش زنبور و تولید عسل مرغوب یکی دیگر از فعالیتهای اقتصادی است که در استان اردبیل رونق بسیار دارد و عسل به عنوان سوغات این شهرستان شهرت ملی یافته است. پرورش نوعی ماهی قزلآلا به نام رنگینکمان در دریاچه طبیعی نئور اردبیل صورت میگیرد که از نظر مزه و کیفیت غذایی از بهترین و خوشمزهترین ماهیهای جهان است،آمار نشان میدهد در سال ۱۳۷۱، مقدار ۶۴۰۸ تن گوشت ماهی در استان اردبیل تولید شده بود.
کارخانه چرم مغان از طریق صادرات پوست به کشورهای آلمان و ایتالیا بیش از ده میلیون دلار درآمد ارزی وارد کشور میکند و از سویی با توجه به جمعیت انبوه بخش کشاورزی که در بیشتر روزهای سال فعالیتی ندارند، لزوم توسعه صنعتی، به ویژه صنایع تبدیلی و تکمیلی، یکی از ضرورتهای توسعه استان به حساب میآید.
۱۹ بهمن ۱۳۹۲
نظر کاربران :
استاني با مردمان شاد و دوست داشتني و مهمان دوست شهر خلخال واقعا زيباست
مردمان اردبیل بسیار مهمان نواز و عالی هستند .
اردبيل يكي از تميزترين شهرهايي است كه به آن سفر كردم